Wystawa prezentuje niewielką, lecz bardzo cenną kolekcję sztuki cerkiewnej, przede wszystkim malarstwa ikonowego z terenów ruskich dawnej Rzeczypospolitej. Gromadzona w Muzeum Narodowym od l. 80. XIX w. należy do najstarszych w Europie Środkowej, a jej pierwsza stała ekspozycja prezentowana była już przed I wojną światową w Sukiennicach wraz ze średniowieczną sztuką cechową.

Najstarsze ikony datowane są na w. XV i XVI i należą do nich rozmaite typy przedstawieniowe Matki Bożej z Jezusem, wizerunki Chrystusa na chuście, tzw. Mandyliony, wizerunki świętych z ich żywotem i scenami męczeństwa, szczególnie popularnych na Rusi, tj. św. Mikołaja i Paraskewy, a także monumentalne ikony Sądu Ostatecznego, o niezwykle bogatej i rozbudowanej ikonografii. Najstarszymi dziełami na ekspozycji są jednak drobne dewocjonalia związane z okresem Rusi Kijowskiej, tj. krzyże i plakiety przeznaczone do noszenia na piersi, tzw. enkolpiony, odlewane z brązu w okresie od XI do XIII wieku.

W kolejnych salach prezentowane są ikony, tkaniny i naczynia liturgiczne, świadczące o postępującej zależności od sztuki zachodnioeuropejskiej, której wzory rozpowszechniane były na ogół poprzez odbitki graficzne. Na przykładzie prezentowanych dzieł widać stopniowe odchodzenie od dawnej, bizantyńskiej tradycji obrazowej na rzecz sztuki coraz bardziej zokcydentalizowanej a zarazem nabierającej cech twórczości ludowej, który to proces uległ nasileniu szczególnie po Unii Brzeskiej roku 1596.

Na ekspozycji znajdują się również przykłady malarstwa innych ośrodków sztuki prawosławnej, m. in. z terenu Bałkan oraz Rusi Moskiewskiej. Zwracają również uwagę dzieła drobnej plastyki wytwarzane w monasterach Góry Athos w okresie po upadku Cesarstwa Bizantyńskiego, tj. w XVII i XVIII wieku. Osobne grupy stanowią zabytki związane z Huculszczyzną: ręczne krzyże drewniane oraz naszyjniki z krzyżyków i ikony na szkle oraz odlewane i niekiedy emaliowane plakiety i ołtarzyki związane z odłamem Staroobrzedowców.

Na uwagę zasługują ikony z kolekcji Wojciecha Weissa, które wraz z innymi dziełami na wystawie dokumentują z kolei artystyczne i kolekcjonerskie fascynacje sztuką obrządku wschodniego twórców młodopolskich. Prawdziwą ozdobą ekspozycji jest niemal kompletny ikonostas z Lipowca na Bracławszczyźnie, reprezentatywny dla ikonostasów wschodniej Ukrainy wieku XVIII, zdradzających wpływy plastyki barokowej, z warstwą malarską o cechach iluzjonistycznych i ażurowej strukturze kolumienek, znamionującej wysoki poziom snycerstwa tego czasu.

Scenariusz ekspozycji: Bronisława Gumińska

Kierownik działu: dr hab. Mirosław Kruk
e-mail: mkruk@mnk.pl