Denary pierwszych królów stanowią najcenniejszy zespół monet będących świadkiem początków polskiej państwowości. Mimo znaczenia i niezwykłej wagi tego zespołu dla zrozumienia historii Polski nie zostały one przebadane przy użyciu podstawowych w numizmatyce metod badawczych pozwalających na analizę składu pierwiastkowego, które są obecnie obowiązującym standardem w przypadku prac nad mennictwem.

Denary władców Polski, pierwsze rodzime emisje stanowią najcenniejszy zespół monet będący świadkiem początków polskiej państwowości. Mimo znaczenia i niezwykłej wagi dla zrozumienia historii Polski, do tej pory nie istnieje wiedza o składzie pierwiastkowym tych monet, co jest obecnie podstawowym narzędziem w przypadku prac badawczych nad mennictwem.

Dla specjalistów w dziedzinie numizmatyki, historyków i archeologów skład monet niesie informacje o ich autentyczności, technologii wytwarzania oraz chronologicznej i geograficznej dywersyfikacji mennictwa. Badania oparte o metody, które nie uszkadzają obiektów zabytkowych pozwolą na określenie próby srebra w sposób o wiele bardziej precyzyjny niż za pomocą stosowanej wcześniej metody kamienia probierczego. Umożliwiają także przypisywanie monet o niepewnej atrybucji konkretnym władcom, co pomoże potwierdzić istniejącą wśród archeologów, numizmatyków i historyków tezę, iż pierwszym polskim władcą, który rozpoczął bicie monet był Bolesław Chrobry.

W wyniku realizacji tego trzyletniego projektu powstanie naukowe opracowanie zespołu najstarszych monet polskich oraz katalog referencyjny składu chemicznego oraz budowy strukturalnej. W ramach projektu przebadanych i skatalogowanych zostanie ponad 150 monet z około 200 istniejących, znajdujących się w krajowych i zagranicznych kolekcjach muzealnych. Największą grupę stanowi zbiór 71 monet wchodzących w skład kolekcji Muzeum Narodowego w Krakowie. Dzięki nawiązaniu współpracy z instytucjami krajowymi i zagranicznymi zyskamy możliwość przebadania obiektów będących również w posiadaniu:

• Państwowego Muzeum w Berlinie - 36 monet
• Muzeum Narodowego w Pradze - 9 monet
• Muzeum Narodowego w Warszawie - 16 monet
• Muzeum Narodowego w Poznaniu - 10 monet
• Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego w Łodzi - 4 monety
• Muzeum Okręgowego w Toruniu – 3 monety
• Muzeum Archeologicznego w Krakowie - 3 monety
• Muzeum Okręgowego Ziemi Kaliskiej w Kaliszu - 1 moneta
• Muzeum Pomorza Środkowego w Słupsku - 1 moneta
• Zbiory prywatne

W RAMACH REALIZACJI PROJEKTU PROWADZONE SĄ NASTĘPUJĄCE BADANIA:

XRF - spektrometria fluorescencji rentgenowskiej
Muzeum Narodowe w Krakowie dysponuje przenośnym spektrometrem fluorescencji rentgenowskiej (Artax800), który umożliwia jakościową i ilościową analizę zawartości pierwiastków chemicznych. Metoda fluorescencji rentgenowskiej jest jedną z najwcześniej i najszerzej wykorzystywanych nieinwazyjnych technik stosowanych do określania składu pierwiastkowego. Obecnie ze względu na precyzję pomiaru, szybkość analizy, brak konieczności szczególnego przygotowania próbki, możliwość wykrywania pierwiastków śladowych oraz przenośny charakter urządzeń pomiarowych jest jedną z podstawowych technik wykorzystywanych w badaniu historycznych monet.

SEM - EDS - skaningowa mikroskopia elektronowa
Metoda ta pozwala na precyzyjną analizę składu pierwiastkowego pojedynczych ziaren stopu z jakościową analizą ich struktury krystalicznej. Metoda jest od wielu lat jednym z podstawowych narzędzi szeroko stosowanych w archeologii i muzealnictwie, komplementarnym w stosunku do fluorescencji rentgenowskiej. Aparatura posiada zdolność analizowania bardzo małej powierzchni oraz możliwość jej obrazowania w skali nanometrów. Budowa strukturalna stopu niesie ważne informacje o technologii wykonania, obróbce, budowie warstwy korozyjnej.

Muzeum Narodowe w Krakowie współpracuje z krajowymi i zagranicznymi instytucjami badawczymi.

Z uwagi na fakt, że Muzeum Narodowe w Berlinie posiada drugą co do wielkości kolekcję monet wczesnopiastowskich została nawiązana współpraca z Laboratorium Rathgena, będącą jednostką badawczą opracowującą zbiory z Państwowych Muzeów w Berlinie.

Równolegle w Krakowie prowadzone są wstępne badania w celu testowania nowych, komplementarnych technik badawczych do analizy kolekcji monet z MNK.

PIXE- spektralna analiza rentgenowska ze wzbudzeniem cząstkami naładowanymi

Metoda ta jest komplementarną techniką do XRF, który niesie jakościową i ilościową informację o zawartości pierwiastków chemicznych. Charakteryzuje się precyzją pomiaru, szybkością analizy, możliwością wykrywania pierwiastków śladowych. Ze względu na stacjonarny charakter sprzętu wymagany jest transport obiektów do laboratorium.
Badania prowadzone są w Zakładzie Fizyki Stosowanej, Instytut Fizyki Jądrowej Polskiej Akademii Nauk w Krakowie.

NAA - neutronowa analiza aktywacyjna
Technika pozwala na ilościowe i jakościowe oznaczenie pierwiastków. Umożliwia analizę całej monety; zarówno warstwy powierzchniowej jaki i rdzenia, a nie jak w przypadku metod opisanych powyżej tylko z ich powierzchni.
Pomiary prowadzone są na Wydziale Energetyki i Paliw w Akademii Górniczo-Hutniczej w Krakowie.

Okres trwania projektu: 36 miesięcy

Osoby realizujące projekt:
Dr Julio M del Hoyo – chemik, kierownik projektu
Marta Matosz - chemik


WYNIKI BADAŃ:

Podsumowanie wyników spektrometrii fluorescencji rentgenowskiej (XRF)
Podsumowanie wyników rentgenowskiej analizy spektralnej ze wzbudzaniem cząstkami naładowanymi (PIXE)
Podsumowanie wyników neutronowej analizy aktywacyjnej (NAA)

Praca naukowa finansowana w ramach programu Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego pod nazwą "Narodowy Program Rozwoju Humanistyki" w latach 2014-2017.