Święci wyobrażeni na witrażu Męczennicy – Katarzyna Aleksandryjska i Barbara w prawym oknie witrażowym oraz Sebastian i Maurycy w oknie lewym – to chrześcijańscy męczennicy z III oraz z przełomu III i IV wieku n.e., z czasu panowania cesarzy Dioklecjana i Maksymiana. Święci ci ponieśli dobrowolną śmierć po odmowie wyrzeczenia się wiary. Mehoffer przedstawił ich w momencie podjęcia tej heroicznej decyzji. Wstrząsające epizody ich męczeństwa ujął niezwykle syntetycznie. Cała dramaturgia scen kumuluje się w wizerunkach świętych, wyrazie ich twarzy i oszczędnych gestach.

Św. Katarzyna Aleksandryjska, której męczeństwu Mehoffer poświęcił lewą część kompozycji prawego okna witrażowego, za głoszenie chrześcijaństwa i krytykę cesarza została skazana, po słynnej dyspucie religijnej, na tortury łamania kołem, od których ostatecznie odstąpiono, a wyrok śmierci wykonano przez ścięcie mieczem. Mehoffer wyobraził Katarzynę z jej atrybutami – męczeńską palmą oraz ogromnym kołem tortur, które łączy scenę środkową z dolną strefą kompozycji kartonu.

Św. Barbara (Barbara z Nikomedii), wyobrażona w prawej części kompozycji, była córką poganina Dioskurosa, przez którego za odmowę wyparcia się wiary została uwięziona w wieży, gdzie przed śmiercią objawił się jej anioł z kielichem i hostią. Śmierć poniosła również ścięta mieczem. W poświęconej jej kwaterze artysta nieco szerzej niż w pozostałych rozbudował narrację, zintensyfikował też ekspresję mimiki i gestów postaci uczestniczących w scenie. Wieżę więzienną Barbary przedstawił jako krakowską Basztę Stolarzy – wraz z przylegającym do niej Arsenałem, fragmentami murów obronnych i Plant.

Dolna partia Męczenników, z ekspresyjnymi wyobrażeniami świętych w momencie agonii, czy też wyobrażeniami ich ciał pośród wyolbrzymionych, wielobarwnych kwiatów orchidei, jest ściśle zespolona ze scenami strefy środkowej. Z gąszcza splątanych roślin wyłaniają się tu ponadto pojedyncze postacie kobiet niejako asystujących umierającym, będących zapewne upostaciowieniem tak ważnej dla sztuki symbolizmu idei Thanatosa-śmierci.

Bujne, ekspansywne formy roślinne oplatające ciała męczenników wyrażają idee gloryfikacji życia, sił natury i ich dominacji nad śmiercią, obecne w sztuce około 1900 roku. Kompozycje w dolnej partii kartonów wyróżniają się niezwykłym, właściwym symbolizmowi klimatem i szczególną dekoracyjnością; ważnym środkiem ekspresji jest tu dynamiczna, wijąca się niespokojnie linia.

Witraż Męczennicy został nagrodzony złotym medalem na Powszechnej Wystawie Światowej w Paryżu w roku 1900. W oknie drugiej kaplicy lewej nawy bocznej katedry fryburskiej osadzony został nie później niż z początkiem maja 1901 roku.

Jest on jednym z najbardziej znaczących osiągnięć europejskiego modernizmu około 1900 roku. Prawe okno witraża i jego projekt Św. Katarzyna i św. Barbara zyskały uznanie szczególne, stały się jedną z ikon sztuki polskiej przełomu XIX i XX wieku

Beata Studziżba-Kubalska

   


Zakup dofinansowany ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego pochodzących z Funduszu Promocji Kultury w ramach programu "Kolekcje Muzealne".