Muzeum Narodowe w Krakowie przypomniało twórczość Maksymiliana Gierymskiego (1846–1874), jednego z najbardziej znanych malarzy polskich XIX wieku, związanego z kolonią artystyczną w Monachium. Pretekstem wystawy stała się przypadająca w 2014 roku 140. rocznica śmierci artysty.

Twórca, który zmarł młodo, zaledwie w wieku 28 lat, pozostawił dorobek inspirujący kolejne pokolenia artystów, dając początek pierwszej polskiej szkole pejzażowej.

Muzeum Narodowe w Krakowie pokazało nie tylko dzieła Gierymskiego, ale także innych twórców z kręgu monachijskiego. Dlatego obok 55 obrazów olejnych, 55 prac na papierze tego artysty, można było zobaczyć też dzieła artystów polskich, niemieckich, francuskich oraz węgierskich:. m.in. Józefa Brandta, Adama Chmielowskiego, Józefa Chełmońskiego, Stanisława Witkiewicza, Alfreda Wierusza-Kowalskiego, Władysława Maleckiego, Eduarda Schleicha st., Ludwiga Hartmanna i Mihalyiego Munkacsyiego.

Oprócz najbardziej znanych dzieł Maksymiliana Gierymskiego, takich jak "Adiutant sztabowy", "Konna kawalkada w brzezince", "Obóz Cyganów I" czy "Patrol powstańców", pojawił się także ostatni obraz artysty "Polowanie »par force« na jelenia" ze zbiorów Kunsthalle w Kilonii oraz – długo uważana za zaginioną, a po raz pierwszy prezentowana w Polsce – "Wiosna w małym miasteczku" (z kolekcji prywatnej w Buenos Aires).

Ekspozycja w Muzeum Narodowym w Krakowie składała się z siedmiu części, z których każda sygnalizowała najważniejsze wątki w twórczości artysty. Zobaczyliśmy  więc prace młodzieńcze i dzieła o tematyce powstańczej. Poznaliśmy pejzaże intymne, oddające złożony stosunek artysty do natury, określany mianem romantycznego realizmu. Obejrzeliśmy tzw. kompozycje zopfowe [niem. der Zopf – warkocz, warkoczyk], czyli ukazane w rokokowych kostiumach sceny polowań, uwiecznianych przez Maksymiliana Gierymskiego na obrazach powstałych w latach 1871–1874, dzięki którym zdobywał zamówienia bogatej klienteli. Weszliśmy też w świat kolonii artystycznej działającej w Monachium w 2. połowie XIX wieku: Maksymilian Gierymski był pokazany w towarzystwie artystów, którzy tworzyli w tym czasie, których on inspirował i którzy jego inspirowali.

Osią wystawy było nowatorskie podejście artysty do pejzażu. Sceny rodzajowe często były tylko pretekstem do obserwacji krajobrazu. Widać to już w malowanych przez niego powstańczych scenach: wypracował nowoczesną formułę minimalistycznego pejzażu, nieznaną dotąd w polskim malarstwie. Subtelne opracowanie kolorystyczne i świetlne tworzy nastrój obrazów. Postawa artysty wyrażała romantyczne przekonanie o szczególnej więzi łączącej człowieka z naturą.

Maksymilian Gierymski nie uciekał także od uwieczniania w swoich obrazach współczesnego życia mieszkańców miast i miasteczek, dzięki czemu jego twórczość nabiera "reportażowego" charakteru. Dbał o to, by w jego dziełach wyraźnie był określony czas, położenie geograficzne oraz warunki klimatyczne – zgodnie z przypisywaną mu maksymą, że "na obrazie, jak na zegarze powinna być widoczna godzina". Był jednym z tych artystów, dla których punktem wyjścia przy pracy nad obrazem stała się fotografia jako "ujęcie chwili konkretnej" – jak pisał z Monachium w listach do rodziny, prosząc o zdjęcia przedstawiające polskie krajobrazy.

Twórczość Maksymiliana Gierymskiego była manifestacją dojrzałego realizmu w malarstwie polskim. Zapoczątkowała zmiany, jakie nastąpiły w postrzeganiu roli sztuki, zerwała z doktryną akademicką, podważyła przekonania o patriotycznych powinnościach polskiej sztuki. Zainspirowała całe pokolenie młodych twórców (jak Stanisław Witkiewicz) i krytyków (jak Antoni Sygietyński).

Dodatkową, wyodrębnioną częścią wystawy był Gabinet dzieł zaginionych. Zaprezentowano w nim multimedialne materiały przedstawiające wybór zaginionych dzieł Maksymiliana Gierymskiego, w tym obrazy utracone w czasie II wojny światowej, m.in.: "Alarm w obozie powstańczym" ze zbiorów przedwojennego Muzeum Śląskiego w Katowicach, "Zima w małym miasteczku" z kolekcji Muzeum Narodowego w Krakowie, "Wieczornica ukraińska" ze zbiorów Muzeum Narodowego w Warszawie oraz "Pochód ułanów" z kolekcji prywatnej. Kolejną grupę tworzą dzieła o nieustalonym do tej pory miejscu przechowywania, m.in. obrazy "Powrót pana Tadeusza", "Czerkiesi pędzący do ataku", "Pojedynek Tarły z Poniatowskim" i "Wypadek w podróży".

Przed wejściem na wystawę zwiedzający mieli możliwość zapoznania się z wynikami pierwszego etapu badań nad techniką i technologią malarską Maksymiliana Gierymskiego obejmującego dzieła artysty z polskich kolekcji muzealnych.

To pierwsza wystawa twórczości Maksymiliana Gierymskiego od 1974 r., kiedy przygotowano ekspozycję dzieł artysty w Muzeum Narodowym w Warszawie, prezentowaną później także w Muzeum Pomorza Środkowego w Słupsku oraz w Muzeum Narodowym w Krakowie.

Maksymilian, starszy brat innego wybitnego malarza Aleksandra Gierymskiego (1850-1901), od dziecka przejawiał artystyczną wrażliwość: grał na fortepianie, był wielkim miłośnikiem Chopina i Wagnera. Początkowo kształcił się w naukach ścisłych (Instytucie Politechnicznym Rolnictwa i Leśnictwa w Puławach i na Wydziale Matematyczno-Fizycznym Szkoły Głównej w Warszawie). Brał udział w powstaniu styczniowym. Walczył prawdopodobnie na terenie Lubelszczyzny i Kielecczyzny. To doświadczenie pozostawiło w nim wyraźny ślad, widoczny później w jego sztuce.

Po powrocie do stolicy zapisał się na lekcje do Klasy Rysunkowej prowadzonej przez Wojciecha Gersona, by – po otrzymaniu stypendium rządowego – wyjechać do Monachium, gdzie kształcił się w dziedzinie malarstwa. Na I Międzynarodowej Wystawie Sztuki w Monachium w 1869 roku został dostrzeżony przez krytyków i kolekcjonerów. W tym samym roku wysłany na wystawę do wiedeńskiego Kunstvereinu obraz Rekonesans huzarów austriackich został zakupiony do zbiorów cesarza Franciszka Józefa.To był początek jego sukcesów, zwieńczonych złotym medalem na Wystawie Światowej w Wiedniu w 1873 r. We wrześniu 1874, w uznaniu jego zasług, mianowano go członkiem Królewskiej Akademii Sztuk Pięknych w Berlinie. Dwa tygodnie później zmarł.

Wystawie towarzyszył obszerny katalog i przewodnik po wystawie oraz program edukacyjny, obejmujący: wykłady, spotkania, warsztaty, tematyczne oprowadzanie po wystawie, spacery i publikacje. Wspólnie z Działem Edukacji Muzeum Narodowego w Warszawie przygotowaliśmy wydawnictwo przybliżające malarstwo Aleksandra i Maksymiliana Gierymskich, zestawiając reprodukcje dzieł obu braci i opisując najważniejsze wątki tematyczne i stylistyczne pojawiające się w ich twórczości.

Przy wejściu na wystawę na zwiedzających czekało również niewielkie wydawnictwo edukacyjne z zadaniami, które pomagały w sposób ciekawy i aktywny poznać lepiej malarstwo Maksymiliana. Na początku lipca zaprosiliśmy do stolicy na zwiedzanie, czynnej od marca br., wystawy Aleksandra Gierymskiego w Muzeum Narodowym w Warszawie i spacer śladami braci po ich rodzinnym mieście. Tematyka wykładów i spotkań oscylowała wokół zaginionych podczas II wojny światowej obrazów Gierymskiego, warsztatu malarskiego artysty i specyfiki konserwacji jego dzieł oraz tematyki powstańczej, dziewiętnastowiecznego środowiska monachijskiego i problemu definicji artysty narodowego.

Prezentowane dzieła pochodzą ze zbiorów: Muzeum Narodowego w Warszawie, Muzeum Narodowego w Poznaniu, Muzeum Śląskiego w Katowicach, Muzeum Śląska Opolskiego w Opolu, Muzeum Sztuki w Łodzi, Muzeum Okręgowego w Toruniu, Muzeum Górnośląskiego w Bytomiu, Muzeum Pomorza Środkowegow Słupsku, Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie, Muzeum Niepodległości w Warszawie, Muzeum Okręgowego w Rzeszowie, Muzeum im. Jacka Malczewskiego w Radomiu, Oddziału Zbiorów Graficznych i Kartograficznych Biblioteki Jagiellońskiej w Krakowie, Zakładu Narodowego im. Ossolińskich we Wrocławiu, Muzeum Zamkowego w Pszczynie, Kunsthalle w Kilonii, Kunsthalle Hamburg, Braith-Mali-Museum Biberach , Neue Pinakothek w Monachium , Musée d`Orsay w Paryżu, Oblastní galerie v Liberci , Památník národního písemnictví w Pradze, Národní galerie v Praze, Magyar Nemzeti Galéria w Budapeszcie oraz z kolekcji prywatnych.

Kurator wystawy: Aleksandra Krypczyk
Koordynator: Anna Sobesto
Aranżacja plastyczna: Jolanta Barnaś

Projekt "Bracia Gierymscy" realizowany przez Muzeum Narodowe w Warszawie oraz Muzeum Narodowe w Krakowie

Dodatkowym atutem projektu wystawienniczego było poszerzenie go o współpracę z Muzeum Narodowym w Warszawie. Zwiedzający ekspozycję krakowską poświęconą Maksowi Gierymskiemu mogą poznać twórczość młodszego brata Maksymiliana, Aleksandra, prezentowaną od 20 marca do 10 sierpnia 2014 r. w Muzeum Narodowym w Warszawie w ramach wystawy "Aleksander Gierymski 1850–1901".