Ta część ekspozycji w Sukiennicach porządkuje pewne zjawiska w polskim malarstwie drugiej połowy XIX stulecia, zwłaszcza w odniesieniu do malarstwa pejzażowego i rodzajowego. Wyodrębniono poszczególne szkoły i środowiska.

Zastosowano ideowe i optyczne dominanty (np. "Czwórka" Józefa Chełmońskiego, "Wieczór nad Sekwaną" Aleksandra Gierymskiego, "Introdukcja" Jacka Malczewskiego, "Bydło schodzące do wodopoju" Józefa Szermentowskiego, "Spotkanie na moście" Józefa Brandta).

Wyróżniono także artystów wyznaczających nowe tendencje, rozwiązania tematyczne lub formalne w polskim malarstwie XIX wieku, np. Józef Szermentowski, Józef Chełmoński, Aleksander Gierymski, Władysław Podkowiński oraz Jacek Malczewski. Zgrupowano i zaakcentowano wybrane wątki ikonograficzne oraz rozwiązania formalne, istotne dla nurtów: realizmu i naturalizmu, impresjonizmu oraz początków malarstwa o charakterze symbolicznym.

W polskim malarstwie tendencje realistyczne pojawiają się m.in. w sztuce okresu biedermeieru inspirowanej twórczością XVII-wiecznych mistrzów holenderskich oraz w środowisku warszawskiej Szkoły Sztuk Pięknych, a następnie Klasy Rysunkowej – na ekspozycji środowisko to reprezentują prace Rafała Radziewicza, Franciszka Kostrzewskiego, Wojciecha Gersona, Henryka Pillatiego i Józefa Szermentowskiego.

Realiści postulowali uprawianie sztuki na miarę swoich czasów. W konsekwencji malarstwo tego nurtu zostało zdominowane przez tematykę współczesną. Coraz większą rolę odgrywał gatunek pejzażowy, łączony najczęściej z tematyką rodzajową (Józef Brandt, Aleksander Kotsis) i motywami animalistycznymi (J. Chełmoński, Julian Fałat, Władysław Malecki, Józef Szermentowski). Nadal popularny był nurt malarstwa batalistycznego i orientalnego, uprawianego głównie w środowisku polskich monachijczyków (Juliusz Kossak, Józef Brandt). Chętnie podejmowano także tematy rodzajowe obrazujące codzienność ziemiaństwa, mieszczan i chłopów (Aleksander Kotsis, Józef Brandt, Józef Chełmoński, Franciszek Kostrzewski).

Zainteresowanie ludem i jego obyczajowością odgrywało olbrzymią rolę w drugiej połowie stulecia, ewoluując od przedstawień w duchu krytyki społecznej, poprzez malowniczą rodzajowość i wnikliwą, chłodną obserwację na granicy naturalizmu (Aleksander Gierymski) po ujęcia o charakterze symbolicznym (Witold Pruszkowski). Sporą popularnością cieszył się portret, który tracił cechy konwencjonalnego wizerunku oficjalnego na rzecz konterfektu intymnego, pogłębionego psychologicznie (Anna Bilińska-Bohdanowiczowa).

Większość polskich malarzy z tego okresu uzupełnia swoje wykształcenie, uzyskane w poszczególnych ośrodkach krajowych, zwłaszcza Warszawy i Krakowa, studiami zagranicznymi w Petersburgu, Rzymie, Düsseldorfie, Berlinie, Monachium i Paryżu. Powstała licząca się polska kolonia artystyczna w Monachium, następnie, od lat 90. XIX wieku przeważało zainteresowanie środowiskiem paryskim. Pomimo istnienia specyficznych cech wyróżniających rodzime malarstwo tego czasu, dzieła polskich malarzy drugiej połowy wieku, często powstające zresztą poza granicami kraju, m.in. w Paryżu, Monachium, Wiedniu, Berlinie i Rzymie wpisują się w kontekst ówczesnej sztuki europejskiej.

Układ tej części ekspozycji, od prawej strony zapoczątkowało środowisko krakowskie, reprezentowane dziełami Aleksandra Kotsisa oraz Jana Nepomucena Głowackiego. Środowisko warszawskie z kolei ukazano poprzez dzieła Rafała Hadziewicza, Franciszka Kostrzewskiego, Wojciecha Gersona, Henryka Pillatiego oraz Józefa Szermentowskiego. Związki z francuskim pejzażem reprezentują dzieła polskich barbizończyków: J. Szermentowskiego i Władysława Ciesielskiego. Szeroko reprezentowane jest środowisko polskich monachijczyków, począwszy od wczesnego, przedmonachijskiego pejzażu Żurawie Chełmońskiego, poprzez krajobrazy stimmungowe oraz kompozycje pejzażowo-rodzajowe: Zygmunta Sidorowicza, Roman Kochanowskiego, Władysława Maleckiego, Józefa Brandta, Juliana Fałata, Maksymiliana Gierymskiego.

Obrazy Wacława Koniuszki, Samuela Hirszenberga oraz Stanisława Grocholskiego o tematyce rodzajowej stanowią przykład rozwiązań stylistycznych na pograniczu realizmu i naturalizmu. "Droga w lesie" Chełmońskiego i "Zawale" Chmielowskiego stanowią przykład pozbawionego nastrojowości pejzażu o charakterze realistycznym. Wokół głównego optycznego akcentu sali "Czwórki" Chełmońskiego zgrupowane zostały obrazy artystów należących do grupy Hotelu Europejskiego: stimmungi Adama Chmielowskiego, Stanisława Witkiewicza oraz tworzącego pod ich wpływem Stanisława Masłowskiego.

Dzieła Witolda Pruszkowskiego charakteryzuje nastrojowa ludowość w wydaniu baśniowym (Sielanka i Rusałki). Świt i Zmierzch tego artysty, podobnie jak późne obrazy Józefa Chełmońskiego stanowią z kolei przykład połączenia tendencji pejzażu stimmungowego z krajobrazem o charakterze symbolicznym. Twórczość Aleksandra Gierymskiego reprezentowana jest poprzez kompozycje realistyczne z okresu warszawskiego, nokturny paryskie i monachijskie oraz dzieła z okresu krakowsko-bronowickiego i pejzaże włoskie, inspirowane zarówno przez twórczość francuskich impresjonistów, jak i dzieła włoskich macchiaioli. Z włoskimi dziełami Gierymskiego zestawione zostały pejzaże Henryka Siemiradzkiego, malowane najczęściej w czasie pobytu we Włoszech.

Tzw. polski impresjonizm prezentowany jest na przykładzie dzieł Władysława Podkowińskiego, Józefa Pankiewicza oraz Leona Wyczółkowskiego.

Następnie wyeksponowane zostały pejzaże Jana Stanisławskiego oraz paryskie nokturny Ludwika de Laveaux. Trzy typy kobiecości oraz trzy towarzyszące im rozwiązania formalne stanowią dzieła Władysława Podkowińskiego: "Portret Teresy z Łabędzkich Jasieńskiej", "Konwalia" oraz "Szał".

Początki symbolizmu w malarstwie polskim sygnalizują dzieła Jacka Malczewskiego: "Natchnienie malarza" oraz "Introdukcja". Ten ostatni obraz stanowi jeden z najważniejszych akcentów sali oraz ideowe zamknięcie ekspozycji, wprowadzające widza w problematykę Galerii Sztuki Polskiej XX wieku  znajdującej się w Gmachu Głównym MNK.

Obrazom zgromadzonym w tej sali towarzyszą odpowiadające im stylistycznie oraz tematycznie rzeźby, reprezentujące najważniejsze tendencje w sztuce tego okresu: "Bachantka" Teodora Rygiera, "Salome" Walerego Gadomskiego, "Portret młodej Ukrainki" Leona Wyczółkowskiego, "Portret Zofii Potockiej" Walerego Gadomskiego, "Charcica" Antoniego Madeyskiego oraz "Smutek" Antoniego Pleszowskiego.