Norwid Czapskiego

18 maja 2023 o godz. 18.00 w kawiarni w Pawilonie Józefa Czapskiego. Wstęp wolny również na wystawę „Czapski nabytki. Norwid w dziennikach”.

Być może najbliższy Józefowi Czapskiemu był Norwid, również w tym, co ich różniło. Jak Czapski czytał i przeżywał Norwida. O losie, o sztuce i historii, patriotyzmie i płaczu z Joanną Zach, badaczką Norwida i Miłosza, rozmawia Agnieszka Kosińska.

Gość specjalny: Małgorzata Hornung opowie o Helenie (Halinie, Hali) z Hofmanów Dadejowej, która wprowadziła Marię i Józefa Czapskich w Norwida.

Helena Ludwika Cecylia z domu Hofman (Hoffman) Dadejowa

Urodziła się 19 stycznia 1888 roku w Warszawie, córka Kazimiery Czochron (1857–1916) i Józefa Hofmana (1845–1916); została ochrzczona w obrządku rzymskokatolickim w parafii Świętej Trójcy. Do matury nauki pobierała prywatnie.

W 1906 roku złożyła eksternistycznie egzamin dojrzałości przy Państwowym Gimnazjum im. Stefana Batorego we Lwowie; w latach 1906–1911 studiowała na Wydziale Filozoficznym tamtejszego Uniwersytetu Jana Kazimierza. Uczęszczała miedzy innymi na wykłady z historii Polski, historii i geografii powszechnej, geografii fizycznej, historii sztuki antycznej, paleografii, dydaktyki historii, dyplomatyki, krytyki źródeł, prowadzone przez Eugeniusza Romera, Władysława Semkowicza, Stanisława Zakrzewskiego, Ludwika Finkla, Szymona Askenazego, Bronisława Dembińskiego. Po ukończeniu studiów wyjechała w 1912 roku do Wiednia i Petersburga na kwerendy archiwalno-biblioteczne, dzięki którym zebrała materiały do dalszej pracy poświęconej średniowiecznemu dziejopisowi Wincentemu Kadłubkowi.

Po powrocie znalazła zatrudnienie w Archiwum Krajowym Aktów Ziemskich i Grodzkich w Krakowie, gdzie pracowała pod kierunkiem Eugeniusza Barwińskiego. Po wybuchu I wojny światowej pracowała jako pielęgniarka w krakowskim szpitalu wojskowym, a następnie, w latach 1915–1919, w tak zwanych ruchomych kolumnach sanitarnych, zorganizowanych przez Książęco-Biskupi Komitet Pomocy dla ofiar wojny, założony przez biskupa Adama Stefana Sapiehę. Kolumny sanitarne prowadziły na tyłach frontu szczepienia ludności przeciw ospie, tyfusowi i innym chorobom zakaźnym. Prawdopodobnie w tychże kolumnach Helena Hofman poznała swojego przyszłego męża, doktora Kazimierza Dadeja. Pobrali się w lutym 1919 roku w kościele św. Mikołaja w Krakowie. Od lutego do kwietnia 1920 roku pracowała w Bibliotece Ordynacji Krasińskich w Warszawie, a następnie, do lata, w Ministerstwie Wyznań i Oświecenia Publicznego  jako wolontariuszka (bez wynagrodzenia), na miejsce zaciągniętych na wojnę polsko-sowiecką pracowników Ministerstwa.

Wybuch wojny oraz zaangażowanie Heleny Hofman-Dadejowej w zajęcia w szpitalach oderwały ją od pracy nad dysertacją doktorską poświęconą kronikom Kadłubka oraz możliwości uzyskania tytułu doktorskiego. Dlatego z początkiem 1921 roku, mieszkając już na powrót w Warszawie, przy ulicy Pięknej 45, złożyła do Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie podanie z prośbą o dopuszczenie do egzaminu doktorskiego, przedstawiając wszelkie wymagane dokumenty. Jako przedmiot główny egzaminu wybrała historię, jako przedmiot poboczny – historię literatury polskiej, zaś do oceny przedstawiła dysertację zatytułowaną Przyczynki do studiów nad Kadłubkiem. Jej rozprawa zyskała uznanie recenzentów, Wacława Sobieskiego i Władysława  Semkowicza, którzy zgodnie uznali dojrzałość badawczą kandydatki oraz ważność samego studium dla rozwoju badań nad średniowieczną literaturą.

Jej długoletnie studia, praca własna ze średniowiecznymi tekstami i złożona dysertacja, a nade wszystko oddanie pracy naukowej, mimo najtrudniejszych warunków, zaowocowały w czerwcu 1922 roku przyznaniem Helenie Hofman Dadejowej tytułu doktora filozofii Uniwersytetu Jagiellońskiego. Jej rozprawa została ogłoszona drukiem – pod tytułem Studya nad rękopisami kroniki mistrza Wincentego, z 3 podobiznami – w czasopiśmie „Archiwum Towarzystwa Naukowego we Lwowie” (1924, tom II, zeszyt 4).

Po przeniesieniu się wraz mężem do Zakopanego podjęła prace w tamtejszych gimnazjach: w 1923 roku odbyła praktyki w Państwowym Gimnazjum Realnym, ucząc historii i geografii; od 1925 roku była zatrudniona w Prywatnym Gimnazjum Sanatoryjnym im. Błogosławionego Ładysława z Gielniowa, którego w latach 1932–1939 była dyrektorem. Uczyła języka polskiego, historii, przedmiotów politologicznych oraz muzyki. Nie zrezygnowała z naukowych aspiracji: prowadziła badania nad kroniką Kadłubka, utrzymywała intensywny kontakt z Łucją Charewiczową, historyczką lwowską, oraz Stanisławem Zakrzewskim, profesorem Uniwersytetu we Lwowie, znawcą historii średniowiecznej, jej mentorem. W listach z lat 1912–1935 donosiła mu o swoich odkryciach wokół zapisków Wincentego Kadłubka i o własnej pracy naukowej, do której Zakrzewski stale ją dopingował i w której jej pomagał, ona zaś odwdzięczała się pomocą w wyszukiwaniu francuskojęzycznych źródeł i opracowań do dziejów Polski oraz pośredniczeniem w kontaktach z wydawcami warszawskimi.

Była aktywną członkinią Lwowskiego Oddziału Polskiego Stowarzyszenia Kobiet z Wyższym Wykształceniem, redagowała publikacje tej organizacji, a jej własna praca o Kadłubku wymieniona została w Bibliografii piśmiennictwa kobiet 1918–1929, opracowanej przez Eugenię Kurkową i wydanej w 1929  roku staraniem PSKzWW. Po zamknięciu szkoły w 1939 roku wróciła do Warszawy, podjęła pracę w konspiracji. Pod pseudonimem „Żańcia” służyła w wydziale szyfrów zagranicznych V-K Komendy Głównej Związku Walki Zbrojnej, później Armii Krajowej. Szefową tego wydziału była Hanna Malewska (kapitan, pseud. Hania), późniejsza współtwórczyni pisma „Znak” oraz wybitna pisarka. W mieszkaniu „Żańci” do upadku Powstania Warszawskiego przechowywano archiwum ZWZ, potem AK.

Helenie, miłośniczce Norwida, dane było ratować jego książki z mieszkania jego wydawcy i popularyzatora, ciężko chorego Zenona Przesmyckiego – Miriama. Helena Dadejowa zginęła w sierpniu 1944 roku w Warszawie, w pożarze domu, opiekując się staruszką ciotką. Doktor Kazimierz Dadej został zamordowany w Charkowie w 1940 roku. Ich wspólny symboliczny grób znajduje się na cmentarzu na Pęksowym Brzyzku w Zakopanem.  

Archiwalia związane z Heleną z Hofmanów Dadejową, w tym jej dzienniki, znajdują się w Archiwum Józefa i Marii Czapskich w Muzeum Narodowym w Krakowie i są prezentowane na wystawie.  

Opracowała Agnieszka Kosińska na podstawie materiałów zebranych przez Iwonę Dadej, pracującą nad monografią o kulturze akademickiej i porządku płci w II Rzeczpospolitej, książki Krzysztofa Leszczyńskiego Nieznane i zapomniane. Bohaterki szyfrów 1939–1945 i archiwaliów z Archiwum Józefa i Marii Czapskich w MNK.