Między sztuką, teologią i socjotechniką

Miejsce: sala audiowizualna w Gmachu Głównym MNK

W chrześcijańskiej teologii i sztuce religijnej eksponowano przez wiele wieków wizerunek Boga-Sędziego, karzącego grzeszników za ich winy. Taki obraz nie zachęcał zbytnio wiernych do rozwijania pobożności, opartej na dążeniu do zacieśniania osobistej więzi z Bogiem. Dominikanie (św. Dominik Guzman) i franciszkanie (św. Bonawentura z Bagnoregio) zaczęli więc przypominać, że jednym z Bożych przymiotów jest także miłosierdzie, które dla ludzi wyprasza szczególnie skutecznie Maria, troszcząca się o nich jako o swoje przybrane dzieci. W kręgu tych zakonów upowszechnił się na przełomie XIII i XIV wieku wizerunek Matris Misericordiae - Matki Boskiej, osłaniającej swoim płaszczem klęczące u jej stóp osoby. Takie ujęcie ikonograficzne upowszechniło się w połowie XIV wieku, w trakcie wielkiej epidemii dżumy, uważanej powszechnie za karę, zsyłaną przez Boga na grzesznych ludzi.

Poszukując podczas tej dramatycznej klęski elementarnej sposobów na przebłaganie zagniewanego Stwórcy, przypomniano sobie ewangeliczną naukę, że "miłosierni miłosierdzia dostąpią" i zaczęto tworzyć pod jej wpływem liczne bractwa miłosierdzia, skupiające członków elity społecznej, zaangażowanych w opiekę charytatywną nad "maluczkimi". Majętni członkowie tych bractw, powstających początkowo przede wszystkim we Włoszech, fundowali liczne obrazy oraz rzeźby Matki Miłosierdzia w płaszczu opiekuńczym, umieszczane zwłaszcza na ołtarzach brackich i chorągwiach procesyjnych, a także domach prywatnych. Wysoki prestiż owych obrazów i rzeźb sprawił, że zamawiano je u najwybitniejszych artystów (Duccio, Barnaba da Modena, Piero della Francesca, Paolo Veronese, Giorgio Vasari, El Greco), którzy nie tylko wypracowywali efektowne rozwiązania formalne, propagujące nabożeństw do Matris Misericordiae, ale także wzbogacali sposób jej wyobrażania.

Około roku 1600 zaczęto przedstawiać ostentacyjnie Matris Misericordiae jako wzór miłosiernej postawy dla wiernych, ukazując pod jej rozpostartym płaszczem osoby wykonujące uczynki miłosierdzia (Federico Barocci, Caravaggio). Zachęcano też jej czcicieli, aby nie tylko oczekiwali biernie jej ochrony, ale także sami prosili Boga o zmiłowanie. Takie treści kodowano w obrazach, na których Maria podaje klęczącym u jej stóp wiernym różańce lub inne akcesoria modlitewne Przedstawienia Matris Misericordiae spotykały się jednak z coraz częstszą krytyką ze strony reformatorów (Marcin Luter, Huldrych Zwingli), a z czasem także wielu teologów katolickich, głoszących że przedstawienia takie "zakrywają" biblijną prawdę, iż źródłem miłosierdzia jest sam Bóg. Pod wpływem tych opinii wizerunek Matki Miłosierdzia w płaszczu opiekuńczym stracił znacznie na popularności w XVIII wieku, aby już w następnym stuleciu "odżyć" na tak zwanym Cudownym Medaliku, rozpowszechnionym  przez Siostry Miłosierdzia i kształtującym w znacznym stopniu współczesną ikonografię maryjną.   

Prof. Piotr Krasny - historyk sztuki, pracuje w Instytucie Historii Sztuki UJ, kurator wystawy "Maria Mater Misericordiae". Od 2012 r. jest redaktorem naczelnym czasopisma "Folia Historiae Artium" i przewodniczącym Rady MNK. Za pracę naukową uhonorowany został Nagrodą Prezesa Rady Ministrów za Wyróżniającą się Rozprawę Doktorską (1995), Nagrodą Ministra Edukacji Narodowej (2004) i Nagrodą Krakowska Książka Miesiąca (maj 2004 za książkę "Architektura cerkiewna na ziemiach ruskich Rzeczypospolitej 1594-1914"). Główne zainteresowania badawcze to: sztuka nowożytna, głównie baroku i rokoka, m.in. w Małopolsce i na dawnych kresach Rzeczypospolitej, w kontekście europejskim; sztuka XVIII wieku w krajach monarchii habsburskiej; nowożytna architektura cerkiewna i klasztory prawosławne i unickie w Polsce; teoria sztuki.

ZOBACZ INNE WYKŁADY TOWARZYSZĄCE WYSTAWOM W MNK