Galeria Filmu 2013: Montaż atrakcji
Galeria Filmu 2013: Montaż atrakcji
"Chcemy przenieść film w przestrzeń wystawy, ale nie chcielibyśmy zmieniać przestrzeni sztuki w nowe kino. Widzimy tę przestrzeń jako montażownię, laboratorium kina".
"Montażownia to miejsce, w którym egzaminuje się film, każde ujęcie zostaje dokładnie zważone i poddane ocenie. Sekwencja obrazów musi być zbadana pod kątem tego, co wyraża, i tego, co może wyrazić w kontekście pozostałych ujęć w sposób, który pozwoli na znalezienie mu odpowiedniego miejsca w montażu. Ten rodzaj krytycznego podejścia przypisany był montażowni od początku istnienia kina”.
Harun Farocki porównuje przestrzeń sztuki do laboratorium, w którym testuje się znaczenie poszczególnych składowych filmu, do pracowni badania obrazów i ich wzajemnych powiązań, możliwości ekspresji. Galeria Filmu w 2013 roku, jako miejsce „Montażu atrakcji”, wpisze się w odwrócony, choć analogiczny do zaproponowanego przez Farockiego model relacji sztuka – kino. Główną przestrzenią odniesienia stanie się w niej kino jako miejsce i kino jako proces, efekt oddziaływania na siebie wielu zmiennych, które – w odróżnieniu zarówno od koncepcji Farockiego, jak i poprzedzających ją międzywojennych teorii awangardowych, przede wszystkim zaś fundującej nowoczesne myślenie o kinie teorii montażu Sergieja Eisensteina – nie dają sprowadzić się wyłącznie do naukowych grafów, chociaż pozostają otwarte na badania za pomocą różnych metodologii, ale też praktycznych trików.
Podstawowym punktem odniesienia dla „Montażu atrakcji” staną się działania współczesnych artystów sztuk wizualnych sięgających po medium filmowe, zwracających się ku klasycznej pełnometrażowej fabule. W ramach serii wykładów oraz projekcji filmowych zaproszeni badacze oraz artyści będę analizować mający ugruntowaną tradycję, ale przybierający różne kształty i stopnie nasilenia trend mariażu sztuk wizualnych z produkcją filmową. Jak będziemy to mogli prześledzić w ramach wykładów i spotkań z artystami, zachodzi on na wielu poziomach – od współpracy filmowców i artystów wizualnych nad scenariuszem (The Capsule – Athina Rachel Tsangari, Aleksandra Waliszewska), korzystania przez artystę z filmowych narzędzi produkcyjnych i dystrybucyjnych (Z daleka widok jest piękny – Anka i Wilhelm Sasnal), powtórzenia przez artystów gestu filmowca-dokumentalisty (Muzykanci – Agata Biskup, Przemek Czepurko), użycie narzędzi filmowych do analizowania „problemów” ze sztukami wizualnymi i modelami działania instytucji sztuki (Fire Followers – Karolina Breguła).
„Montaż atrakcji” wskazywałby jednocześnie na gest de-montażu tradycyjnie rozumianej filmowej atrakcji, na próbę odejścia od traktowania kina jako atrakcji w rozumieniu rozrywki ściągającej do instytucji nową publiczność, spragnioną oglądania filmowych nowości. Serie wykładów towarzyszących projekcjom opracowane zostały z myślą o skontekstualizowaniu złożonego problemu obecności medium filmowego w instytucjach sztuki, ukazania krytycznej historii relacji łączących medium filmowe ze sztukami wizualnymi w Polsce, tradycji nowojorskiej neoawangardy.
WYKŁADY:
14 marca (czwartek), godz. 16.00
MEDIUM – MUZEUM
FILM A INSTYTUCJE SZTUKI – ASPEKTY KURATORSKIE
Wykład inaugurujący serię spotkań w cyklu „Montaż atrakcji” – kolejnej edycji programu filmowego Galeria Filmu w Muzeum Narodowym w Krakowie.
Wprowadzenie będzie miało na celu z jednej strony zaprezentowanie spectrum zagadnień, które w tym roku pojawią się w programie: będą to zarówno wykłady specjalistów omawiających wielopłaszczyznowe relacje łączące medium filmowe ze sztukami wizualnymi, jak i pokazy filmów realizowanych przez współczesnych artystów wizualnych.
Z drugiej strony w ramach wykładu poruszone zostaną kwestie związane z obecnością medium filmowego w instytucjach sztuki – jakie warianty programów można znaleźć w instytucjach-ikonach takich jak MoMA czy TATE Modern, ale także w innych, mniej spektakularnych przestrzeniach ekspozycyjnych. Zaprezentowane zostaną różne warianty kuratorskich strategii wykorzystujących medium filmowe w instytucjach sztuki, a także zarysowane będą perspektywy rozwoju programu filmowego w Muzeum Narodowym w Krakowie.
Ewa Opałka – kuratorka Galerii Filmu, doktorantka w Instytucie Sztuk Audiowizualnych UJ, absolwentka filmoznawstwa, studiów kuratorskich, gender studies, krytyczka sztuki i badaczka filmu – publikowała m.in. w „Tekstach Drugich”, „Ha!art”, „Kinie”, „Opcjach”, „Formacie”, „Exit”, „Obiegu”.
21 marca (czwartek), godz. 16.00
POKAZ FILMÓW ANKI I WILHELMA SASNALA
""Świniopas"" to pierwszy film fabularny zrealizowany przez Wilhelma Sasnala w 2009 roku przy szerokim udziale krakowskiego środowiska artystycznego. Jego tematyka - próba ukazania polskiej wsi, w tym wypadku dodatkowo z perspektywy historycznych wydarzeń, zapowiada zrealizowany w 2012 roku, współczesny film ""Z daleka widok jest piękny"".
W kontekście przybliżenia publiczności Muzeum Narodowego w Krakowie fenomenu sięgania przez artystów po medium filmowe, nie można pominąć dokonań Wilhelma Sasnala, którego w tym wypadku można wręcz określić jako inicjatora tego trendu w kinie i we współczesnej sztuce polskiej. Zapraszamy na projekcję filmów i rozmowę z reżyserami/artystami, w ramach której zastanowimy się nad tym, jak rozumieją oni relacje między sztukami wizualnymi a filmem.
Anka Sasnal - redaktorka, scenarzystka, kuratorka. Absolwentka filologii polskiej na Uniwersytecie Jagiellońskim oraz Gender Studies UJ. Współuczestniczyła wraz z Wilhelmem Sasnalem w realizacji filmów „Świniopas”, „Opad”, „Z daleka widok jest piękny”. Była współkuratorką wystawy „Moja matka nie jest boska” w Bunkrze Sztuki w 2008 roku.
Wilhelm Sasnal - artysta, jego prace znajdują się m.in. w zbiorach Centrum Sztuki Współczesnej Zamek Ujazdowski, Galerii Saatchi, Tate Modern w Londynie, Centrum Pompidou w Paryżu, Museum of Modern Art w Nowym Jorku oraz Guggenheim Museum. Od lat związany z Fundacją Galerii Foksal. W 2006 roku na łamach „Flash Art” krytycy i marszandzi umieścili Sasnala na pierwszym miejscu najważniejszych młodych artystów świata. 16 listopada 2006 otrzymał najważniejszą europejską nagrodę artystyczną - imienia Vincenta van Gogha. W zbiorach Muzeum Narodowego w Krakowie znajdują się obrazy: „Kim Gordon”, „Klatka z filmów Davida Aschcrofta”. Od 2009 artysta reżyseruje filmy jak „Świniopas” czy ""Opad"", w 2012 roku ukończył wraz z żona Anką film „Z daleka widok jest piękny”.
POKAZ WYJĄTKOWO W HOLU NA I PIĘTRZE GG!
4 kwietnia (czwartek), godz. 16.00
MONTAŻ STRUKTURY. KINO JAKO PROCEDURA BADAWCZA
Pole wspólnych interesów, gestów, procedur i sposobów widzenia wiązało paradygmatycznie artystę i badacza przynajmniej od XVIII wieku. Sfera poznania przez sztukę, najpierw dobitnie wyrażona w języku poezji, dopracowuje dokładniej swoje metody, posługując się narzędziami fotografii i filmu. Ten ostatni, wędrując ręka w rękę z etnografem-badaczem terenowym, uczestniczy we wszystkich kryzysach i tąpnięciach znaczących historię etnografii wizualnej. Wpływy i inspiracje pomiędzy naukami społecznymi, humanistyką a sztuką są oparte często na zasadzie wzajemności – od lat 90. XX wieku rozrastają się w bogaty wachlarz badań inspirowanych sztuką (art based research). Myślenie o filmie jako procedurze badawczej naznaczyło właściwie wszystkie nurty powojennej amerykańskiej awangardy filmowej, najmocniej jednak jest to widoczne na gruncie filmu strukturalnego. Jego autorzy pojmują swoją rolę jako poznawczą, symultaniczną wobec rozwoju poznania naukowego. Film jako badanie – często odnajdując dla siebie najdogodniejsze miejsce poza salą kinową, w galerii sztuki lub w strukturze Akademii – pracowicie rozmontowywał ideologiczną moc kina atrakcji. Pierwszym, koniecznym przyczółkiem w tej batalii była obudzona świadomość filmowego odbiorcy: wydobycie go spod powłoki filmowego śnienia.
Dr Marta Kosińska – adiunkt w Zakładzie Badań nad Kulturą Filmową i Audiowizualną w Instytucie Kulturoznawstwa Uniwersytetu im. A. Mickiewicza w Poznaniu. Zajmuje się historią pierwszej i drugiej awangardy filmowej, teorią komunikacji, metodologią badań kulturoznawczych, orientacją performatywistyczną w humanistyce, kulturowymi aspektami nowych mediów. Autorka książki Ciało filmu. Medium obecnego w powojennej amerykańskiej awangardzie filmowej.
11.04.2013 (czwartek), godz. 16.00
„Dzieło Aliny Szapocznikow w interpretacjach filmowych”
Wykład poświęcony filmowym interpretacjom osoby i twórczości Aliny Szapocznikow. Najpierw jej rzeźbę Żagiew eksponowała Halina Bielińska w czołówce swego filmu fabularnego Sam pośród miasta (1965). Tuż po śmierci artystki wygląd jej pracowni w Malakoff udokumentowali na taśmie filmowej Krzysztof i Jerzy Tchórzewscy (1973). W filmowej twórczości Hanki Włodarczyk rzeźbiarka zajęła szczególne miejsce jako bohaterka jej debiutanckiego eseju o sztuce, zatytułowanego Ślad (1976). Reżyserzy poddali dzieło Aliny Szapocznikow estetycznym transformacjom w różnych konwencjach gatunkowych, skonfrontowali jej twórczość ze źródłami, z których powstała, wprowadzili dorobek artystki w nowy kontekst kulturowy. Przedmiotem uwagi będzie dzieło Szapocznikow w kontekście rodzimego kina kobiet.
Monika Talarczyk-Gubała – dr, adiunkt w Instytucie Polonistyki i Kulturoznawstwa Uniwersytetu Szczecińskiego. Autorka monografii Wszystko o Ewie. Filmowa twórczość Barbary Sass a kino kobiet w drugiej połowie XX wieku (Szczecin 2013) oraz PRL się śmieje! Polska komedia filmowa 1945-1989 (Warszawa 2007). Publikowała w „Kwartalniku Filmowym”, „Porównaniach”, „Kulturze Popularnej”. Współpracowniczka szczecińskich „Pograniczy” i feministycznej „Zadry”. Wykładowczyni Akademii Polskiego Filmu i Nowych Horyzontów Edukacji Filmowej. Entuzjastka kina i sztuki kobiet. W 2012 roku prowadziła roczny cykl wykładów Biały mazur. Kino kobiet w polskiej kinematografii w Galerii Miejskiej „Arsenał” w Poznaniu (publikacja w przygotowaniu).
18 kwietnia (czwartek), godz. 16.00
Cykl: „Różne media: kobiety, film i sztuki wizualne” (we współpracy z Instytutem Sztuk Audiowizulnych UJ oraz Fundacją PATTERNS)
VIRGINIA WOOLF AND THE ARTS
wykład w języku angielskim
Woolf's aesthetic theories developed in relation to cinema, photography, book and interior design, music and the other arts. The spatial art of city topography had an important impact on Woolf's work as well as her ideas about the ethics of beauty and gender. By situating Woolf and the arts in the context of her contemporary artistic theories and those of her circle this paper assesses the uniqueness of Woolf's aesthetics.
Recent interdisciplinary work on Woolf shows how her creation of modern identities is caught up in the inter-relationships between the arts and in Bloomsbury's re-thinking of aesthetics. Post-impressionism was a focus of the Bloomsbury group in the 1910s and had a profound influence on Woolf's ideas and writings on art. In all her writing Woolf is preoccupied with questions about the nature of art in relation to society.
Teorie estetyczne Virginii Woolf rozwijały się w relacji do medium kina, fotografii, książki, projektowania wnętrz, muzyki oraz innych sztuk. Również przestrzenna sztuka topografii miejskiej miała istotny wpływ na pracę Woolf podobnie jak jej koncepcje etyczne i związane z gender. Wykład, sytuując Virginię Woolf oraz przywołane dziedziny sztuki w kontekście współczesnych teorii artystycznych oraz innych pozostających w kręgu zainteresowań pisarki, wskazuje na unikatowość estetyczną twórczości Woolf. Najnowsze badania nad jej pracami pokazują, jak wytwarzane przez nią nowoczesne tożsamości uwikłane są w relacje między sztuką i estetycznymi reinterpretacjami z kręgu Bloomsbury. W 1910 roku Bloomsbury znajdowało się pod silnym wpływem postimpresjonizmu, co miało z kolei niebagatelny wpływ na koncepcje Woolf dotyczące sztuki – we wszystkich pismach powtarza się pytanie o naturę relacji sztuka – społeczeństwo.
Prof. Maggie Humm – teoretyczka i badaczka modernizmu, kina, sztuki I fotografii, specjalistka od twórczości Virginii Woolf; professor w The School of Arts and Digital Industries na University of East London. Autorka licznych książek, m.in.: Border Traffic. The Dictionary of Feminist Theory, Modern Feminism, Feminism and Film, Modernist Women and Visual Cultures: Virginia Woolf, Vanessa Bell, Photography and Cinema.
09.05.2013 (czwartek), godz. 16.00
projekcje filmów Anny-Marii Karczmarskiej
rozmowa z artystką
„Pojedynek” (2009)
Ogladajac „Pojedynek” można odniesć wrażenie, że obraz filmowy stał się bohaterem, zyskał autonomię i sam siebie poddaje próbie, starając się pokazać jedną historię na kilka sposobów. „Pojedynek” powstał na zasadzie eksperymentu formalnego - nie po to, żeby opowidzieć historię, lecz by nadać autonomię językowi filmowemu i poprzez wyodrębnienie tej autonomii pozwolić mu poprowadzić widza wraz z bohaterką przez „rytuał przejścia"". Bohaterka - postać odgrywa akt pojedynku, uprzednio będąc pozbawioną władzy odbierania bodźców zmysłowych. Ogłuszona, oślepiona, pozbawiona fizycznych atrybutów płci, mierzy się z podobnie „wykastrowaną"", wystawioną na pokaz w swym okaleczeniu kamienicą.
„Ktoś jadł z mojej miseczki” (2010)
Film ten jest częścią instalacji wieloelementowej, na którą składają się także gabloty z obiektami, fotogramy i przedmiot znaleziony (makata).
Nakręcony na terenach Dolnego Śląska, w Niedźwiedzicy, Zagórzu Śląskim, Wałbrzychu i Wrocławiu, jest sekwencją kilkusekundowych kadrów połączonych ze sobą na zazadzie skojarzeniowo-onirycznej. Kadr zawsze jest statyczny, natomiast obserwowana przez oko obiektywu sytuacja „drży” bądź jest w fazie zanikania, uchodzenia z kadru, bez względu na to czy kadr wypełnia pejzaż, postać czy detal: kwiat, gest dłoni, sytuacja wydarza się przed widzem, jest mu przedstawiana, widz nie jest w stanie wraz z kamerą podążyć za obserwowanym obiektem, widzi tylko to co jest. Przedmiot w kadrze, jego ruch. Obraz bardzo silnie zespolony jest z muzyką.
„Moszna” (2013)
Moszna, to nazwa podwarszawskiej miejscowości, w której w latach 70. XX w rozpoczęto budowę elektrociepłowni Pruszków II, której z powodu protestów mieszkańców, po ukończeniu budowy pod koniec lat 80tych, nie otworzono. Budynki stanowiące kompleks z czasem niszczały, zarastały zielenią, dziś pozostał tam jedynie betonowy komin o wysokości 256 metrów, który wydaje się być sam w sobie totemem, idolem, przyciągając z daleka, dziwiąc i strasząc. Bohaterką filmu jest dziewczyna, postać obserwowana przez kamerę zawsze od tyłu, która, zdając się kierować ruchem, wprowadza widza w świat zdarzeń mających miejsce w samym kominie i jego najbliższej okolicy.
Anna-Maria Karczmarska (ur. 1981) - artystka wizualna, scenografka, projektantka kostiumów teatralnych i filmowych. Dyplom (2005) w Pracowni Intermedialnej Zbigniewa Sałaja i Grzegorza Sztwiertni na Wydziale Malarstwa krakowskiej ASP. Studiowała malarstwo i scenografię w Accademia di Belle Arti w Mediolanie oraz animację w pracowni prof. Jerzego Kuci, ASP Kraków. W pracy dyplomowej Działania na zbiorach, na którą składały się m.in. cykl fotograficzny Gimnastyka korekcyjna: ja Mamę, Mama mnie (2005) oraz film Panna młoda (2005), po raz pierwszy poruszyła konstytutywne dla swojej twórczości zagadnienia performatywności płci oraz kobiecej genealogii/ginealogii. Artystka te tematy, ale także lęk przed dorastaniem i dziewczęctwo, uczyni najważniejszymi obok dekonstruowania kodów kulturowych i teatralizacji ludzkich zachowań. Pracuje też w teatrze: m.in. jest autorką scenografii i kostiumów do spektaklu Komponenty w reż. Michała Borczucha (2004, Teatr Stary w Krakowie) i kostiumów do Sinobrodego w reż. Arkadiusza Tworusa (2005, tamże), Lulu w reż. Michała Borczucha, (2007, tamże).
Współpracuje z Korporacją Ha!art, dla której ilustruje serię wydawniczą „Poezja”.
23 maja (czwartek), godz. 16.00
Cykl: „Różne media: kobiety, film i sztuki wizualne” (we współpracy z Instytutem Sztuk Audiowizulnych UJ oraz Fundacją PATTERNS)
„SYNDROM KHALO” – CZYLI O TWÓRCZOŚCI KOBIET W SZTUCE I KINIE WSPÓŁCZESNYM
W dokumencie !Women Art. Revolution (2010, Lynn Hershman-Leeson) poświęconym sztuce kobiet, zwiedzających znane galerie pyta się o nazwiska znanych im artystek. Przykładem-ratunkiem dla osób niemających żadnych skojarzeń jest Frida Khalo, którą wymienia niemal każdy. Ta bez wątpienia ciekawa artystka funkcjonuje jako rozpoznawalna i akceptowalna ikona sztuki kobiet, zwalniając z poszukiwania bardziej rozbudowanej i zróżnicowanej wiedzy. Podobnie na gruncie kina dzieje się z Mayą Deren, pozostającą dla wielu jedyną przedstawicielką autorskiego kina kobiet, czy z Jane Campion, której Fortepian widział niemal każdy. Dorobek Khalo, Deren, Campion stanowi ciekawy wstęp do analizy kobiecego autorstwa w kinie i sztuce, zmuszając do dostrzeżenia wielości jego indywidualnych, niepowtarzalnych wersji.
Dr hab. Małgorzata Radkiewicz – filmoznawczyni, adiunkt w Instytucie Sztuk Audiowizualnych. Kierowniczka podyplomowych Gender Studies UJ. Zajmuje się problematyką tożsamości kulturowej oraz tożsamości płci (gender) we współczesnym kinie i w sztukach wizualnych, czego wyrazem jest publikacja Władczynie spojrzenia. O kinie i sztuce kobiet (2010). Ponadto jest autorką książek: W poszukiwaniu sposobu ekspresji. O filmach Jane Campion i Sally Potter (2001), Derek Jarman. Portret indywidualisty (2003), „Młode wilki” polskiego kina. Kategoria gender a debiuty lat 90. (2006). Jako redaktorka przygotowała pięć tomów z serii „Gender“. Publikuje w Polsce i za granicą, w katalogach wystaw, antologiach i na łamach czasopism, m.in. „Rita Baum”, „Kwartalnik Filmowy”, „Czas Kultury”.
6 czerwca (czwartek), godz. 16.00
FILM FILMEM. FOUND FOOTAGE JAKO KRYTYKA FILMOWA
Dostępność materiałów wizualnych i programów montażowych sprawia, że film montażowy (found footage) coraz częściej wychodzi z przestrzeni galerii i staje się częścią warsztatu historyka filmu i (lub) krytyka filmowego. Czy obserwujemy „zwrot wizualny” w metodologii badań nad filmem? Jaki potencjał badawczy tkwi w filmach found footage? Czy pozwalają pokazać coś, co wymyka się tradycyjnej, dyskursywnej analizie? Jak na tym tle sytuują się projekty found footage polskich artystów wizualnych? Wykład ilustrowany fragmentami filmów.
Dr Kuba Mikurda – filmoznawca, psycholog, filozof. Studiował na Uniwersytecie jagiellońskim i w Szkole Nauk Społecznych przy Instytucie Filozofii i Socjologii PAN. Od 2012 roku doktor filozofii. Wiceszef Redakcji Filmowej Canal+, współredaktor i jeden z prowadzących „Aktualności Filmowe” Canal+. Redaguje „Linię Filmową” w wydawnictwie Korporacja Ha!art. Współzałożyciel think-tanku „Restart”. Współpracował m.in. z Katedrą Kultury Współczesnej (Instytut Kultury Uniwersytetu Jagiellońskiego), MFF T-Mobile Nowe Horyzonty, Krytyką Polityczną, Biurem Literackim.
13.06.2013 (czwartek), godz. 16.00
„Muzykanci II” - film Agaty Biskup i Przemysława Czepurko
Inspiracją do zrealizowania przez dwójkę artystów krótkometrażowego filmu dokumentalnego stała się potrzeba skonfrontowania formuły filmowego remake’u z chęcią uchwycenia dynamiki twórczego współdziałania w grupie. Agata Biskup i Przemysław Czepurko zaprosili do udziału w filmie młodzież związaną z Centrum Profilaktyki i Edukacji Społecznej Parasol oraz ich opiekunów i przyjaciół. Nawiązania w „Muzykantach II” do pierwowzoru autorstwa Kazimierza Karabasza można dopatrywać się na poziomie próby filmowej relacji z pracy grupy ludzi, która poprzez wspólne muzykowanie przechodzi od działań osadzonych w codziennej rutynie do partycypacji w procesie twórczym. Jednak w prezentowanym remake’u każdy z zaproszonych uczestników musi odnaleźć się w całkowicie nowej dla niego roli – zagrać na instrumencie, którego nigdy wcześniej nie miał w ręku. Film stawia pytanie – dlaczego powstały w ten sposób zespół zagrał ze sobą tylko jeden raz?
Agata Biskup – artystka wizualna, wykorzystuje zróżnicowane techniki jak malarstwo, instalacja sight specific, działania w przestrzeni publicznej, wideo, film, druk.Absolwentka Malarstwa na Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie (dyplom magistra uzyskała w 2006 roku). Stypendystka na Akademie der Bildenden Künste w Nürnberg (2005 / 2006), laureatka Stypendium Twórczego Miasta Krakowa (2007), Fundacji Grazella im. Anny Marii Siemieńskiej (2008) oraz Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego (2009). Nagrodzona na 38. Biennale Malarstwa Bielska Jesień w 2007 roku (II nagroda). Często działa w tandemie twórczym z Przemkiem Czepurko, z którym wykonała m.in. projekt „Domek na drzewie” i „Łódka”, a także remake filmu „Muzykanci” oryginalnie zrealizowanego przez Kazimierza Karabasza.
Przemysław Czepurko - W 2005 roku uzyskał dyplom w pracowni malarstwa prowadzonej przez prof. A.Bednarczyka (ASP Kraków). Twórca obiektów, wideo, instalacji, projektów site-specific, malarz i rysownik. Razem z artystką Agatą Biskup realizuje projekty dotyczące przestrzeni publicznej („Domek na drzewie”, Sanok 2009, „Łódka”, w ramach projektu „Szkutnicy i nawiganci”, Bytom 2010). Jest współautorem publikacji Xanadu wydanej w 2010 roku przez fundację No Local. W latach 2008, 2009 jako aktor współpracował przy realizacji eksperymentalnych projektów filmowych („Świniopas” i „Opad”) Wilhelma Sasnala. Jest autorem okładek do książek serii teatralnej wydawanych przez wydawnictwo ha!rt. Działania Przemysława Czepurko lokują się na krawędziach dyscyplin, oscylują wokół wątków katastrofy i niepowodzenia rozumianych w kategoriach rytuału.
Dofinansowano ze środków PISF
Harun Farocki porównuje przestrzeń sztuki do laboratorium, w którym testuje się znaczenie poszczególnych składowych filmu, do pracowni badania obrazów i ich wzajemnych powiązań, możliwości ekspresji. Galeria Filmu w 2013 roku, jako miejsce „Montażu atrakcji”, wpisze się w odwrócony, choć analogiczny do zaproponowanego przez Farockiego model relacji sztuka – kino. Główną przestrzenią odniesienia stanie się w niej kino jako miejsce i kino jako proces, efekt oddziaływania na siebie wielu zmiennych, które – w odróżnieniu zarówno od koncepcji Farockiego, jak i poprzedzających ją międzywojennych teorii awangardowych, przede wszystkim zaś fundującej nowoczesne myślenie o kinie teorii montażu Sergieja Eisensteina – nie dają sprowadzić się wyłącznie do naukowych grafów, chociaż pozostają otwarte na badania za pomocą różnych metodologii, ale też praktycznych trików.
Podstawowym punktem odniesienia dla „Montażu atrakcji” staną się działania współczesnych artystów sztuk wizualnych sięgających po medium filmowe, zwracających się ku klasycznej pełnometrażowej fabule. W ramach serii wykładów oraz projekcji filmowych zaproszeni badacze oraz artyści będę analizować mający ugruntowaną tradycję, ale przybierający różne kształty i stopnie nasilenia trend mariażu sztuk wizualnych z produkcją filmową. Jak będziemy to mogli prześledzić w ramach wykładów i spotkań z artystami, zachodzi on na wielu poziomach – od współpracy filmowców i artystów wizualnych nad scenariuszem (The Capsule – Athina Rachel Tsangari, Aleksandra Waliszewska), korzystania przez artystę z filmowych narzędzi produkcyjnych i dystrybucyjnych (Z daleka widok jest piękny – Anka i Wilhelm Sasnal), powtórzenia przez artystów gestu filmowca-dokumentalisty (Muzykanci – Agata Biskup, Przemek Czepurko), użycie narzędzi filmowych do analizowania „problemów” ze sztukami wizualnymi i modelami działania instytucji sztuki (Fire Followers – Karolina Breguła).
„Montaż atrakcji” wskazywałby jednocześnie na gest de-montażu tradycyjnie rozumianej filmowej atrakcji, na próbę odejścia od traktowania kina jako atrakcji w rozumieniu rozrywki ściągającej do instytucji nową publiczność, spragnioną oglądania filmowych nowości. Serie wykładów towarzyszących projekcjom opracowane zostały z myślą o skontekstualizowaniu złożonego problemu obecności medium filmowego w instytucjach sztuki, ukazania krytycznej historii relacji łączących medium filmowe ze sztukami wizualnymi w Polsce, tradycji nowojorskiej neoawangardy.
WYKŁADY:
14 marca (czwartek), godz. 16.00
MEDIUM – MUZEUM
FILM A INSTYTUCJE SZTUKI – ASPEKTY KURATORSKIE
Wykład inaugurujący serię spotkań w cyklu „Montaż atrakcji” – kolejnej edycji programu filmowego Galeria Filmu w Muzeum Narodowym w Krakowie.
Wprowadzenie będzie miało na celu z jednej strony zaprezentowanie spectrum zagadnień, które w tym roku pojawią się w programie: będą to zarówno wykłady specjalistów omawiających wielopłaszczyznowe relacje łączące medium filmowe ze sztukami wizualnymi, jak i pokazy filmów realizowanych przez współczesnych artystów wizualnych.
Z drugiej strony w ramach wykładu poruszone zostaną kwestie związane z obecnością medium filmowego w instytucjach sztuki – jakie warianty programów można znaleźć w instytucjach-ikonach takich jak MoMA czy TATE Modern, ale także w innych, mniej spektakularnych przestrzeniach ekspozycyjnych. Zaprezentowane zostaną różne warianty kuratorskich strategii wykorzystujących medium filmowe w instytucjach sztuki, a także zarysowane będą perspektywy rozwoju programu filmowego w Muzeum Narodowym w Krakowie.
Ewa Opałka – kuratorka Galerii Filmu, doktorantka w Instytucie Sztuk Audiowizualnych UJ, absolwentka filmoznawstwa, studiów kuratorskich, gender studies, krytyczka sztuki i badaczka filmu – publikowała m.in. w „Tekstach Drugich”, „Ha!art”, „Kinie”, „Opcjach”, „Formacie”, „Exit”, „Obiegu”.
21 marca (czwartek), godz. 16.00
POKAZ FILMÓW ANKI I WILHELMA SASNALA
""Świniopas"" to pierwszy film fabularny zrealizowany przez Wilhelma Sasnala w 2009 roku przy szerokim udziale krakowskiego środowiska artystycznego. Jego tematyka - próba ukazania polskiej wsi, w tym wypadku dodatkowo z perspektywy historycznych wydarzeń, zapowiada zrealizowany w 2012 roku, współczesny film ""Z daleka widok jest piękny"".
W kontekście przybliżenia publiczności Muzeum Narodowego w Krakowie fenomenu sięgania przez artystów po medium filmowe, nie można pominąć dokonań Wilhelma Sasnala, którego w tym wypadku można wręcz określić jako inicjatora tego trendu w kinie i we współczesnej sztuce polskiej. Zapraszamy na projekcję filmów i rozmowę z reżyserami/artystami, w ramach której zastanowimy się nad tym, jak rozumieją oni relacje między sztukami wizualnymi a filmem.
Anka Sasnal - redaktorka, scenarzystka, kuratorka. Absolwentka filologii polskiej na Uniwersytecie Jagiellońskim oraz Gender Studies UJ. Współuczestniczyła wraz z Wilhelmem Sasnalem w realizacji filmów „Świniopas”, „Opad”, „Z daleka widok jest piękny”. Była współkuratorką wystawy „Moja matka nie jest boska” w Bunkrze Sztuki w 2008 roku.
Wilhelm Sasnal - artysta, jego prace znajdują się m.in. w zbiorach Centrum Sztuki Współczesnej Zamek Ujazdowski, Galerii Saatchi, Tate Modern w Londynie, Centrum Pompidou w Paryżu, Museum of Modern Art w Nowym Jorku oraz Guggenheim Museum. Od lat związany z Fundacją Galerii Foksal. W 2006 roku na łamach „Flash Art” krytycy i marszandzi umieścili Sasnala na pierwszym miejscu najważniejszych młodych artystów świata. 16 listopada 2006 otrzymał najważniejszą europejską nagrodę artystyczną - imienia Vincenta van Gogha. W zbiorach Muzeum Narodowego w Krakowie znajdują się obrazy: „Kim Gordon”, „Klatka z filmów Davida Aschcrofta”. Od 2009 artysta reżyseruje filmy jak „Świniopas” czy ""Opad"", w 2012 roku ukończył wraz z żona Anką film „Z daleka widok jest piękny”.
POKAZ WYJĄTKOWO W HOLU NA I PIĘTRZE GG!
4 kwietnia (czwartek), godz. 16.00
MONTAŻ STRUKTURY. KINO JAKO PROCEDURA BADAWCZA
Pole wspólnych interesów, gestów, procedur i sposobów widzenia wiązało paradygmatycznie artystę i badacza przynajmniej od XVIII wieku. Sfera poznania przez sztukę, najpierw dobitnie wyrażona w języku poezji, dopracowuje dokładniej swoje metody, posługując się narzędziami fotografii i filmu. Ten ostatni, wędrując ręka w rękę z etnografem-badaczem terenowym, uczestniczy we wszystkich kryzysach i tąpnięciach znaczących historię etnografii wizualnej. Wpływy i inspiracje pomiędzy naukami społecznymi, humanistyką a sztuką są oparte często na zasadzie wzajemności – od lat 90. XX wieku rozrastają się w bogaty wachlarz badań inspirowanych sztuką (art based research). Myślenie o filmie jako procedurze badawczej naznaczyło właściwie wszystkie nurty powojennej amerykańskiej awangardy filmowej, najmocniej jednak jest to widoczne na gruncie filmu strukturalnego. Jego autorzy pojmują swoją rolę jako poznawczą, symultaniczną wobec rozwoju poznania naukowego. Film jako badanie – często odnajdując dla siebie najdogodniejsze miejsce poza salą kinową, w galerii sztuki lub w strukturze Akademii – pracowicie rozmontowywał ideologiczną moc kina atrakcji. Pierwszym, koniecznym przyczółkiem w tej batalii była obudzona świadomość filmowego odbiorcy: wydobycie go spod powłoki filmowego śnienia.
Dr Marta Kosińska – adiunkt w Zakładzie Badań nad Kulturą Filmową i Audiowizualną w Instytucie Kulturoznawstwa Uniwersytetu im. A. Mickiewicza w Poznaniu. Zajmuje się historią pierwszej i drugiej awangardy filmowej, teorią komunikacji, metodologią badań kulturoznawczych, orientacją performatywistyczną w humanistyce, kulturowymi aspektami nowych mediów. Autorka książki Ciało filmu. Medium obecnego w powojennej amerykańskiej awangardzie filmowej.
11.04.2013 (czwartek), godz. 16.00
„Dzieło Aliny Szapocznikow w interpretacjach filmowych”
Wykład poświęcony filmowym interpretacjom osoby i twórczości Aliny Szapocznikow. Najpierw jej rzeźbę Żagiew eksponowała Halina Bielińska w czołówce swego filmu fabularnego Sam pośród miasta (1965). Tuż po śmierci artystki wygląd jej pracowni w Malakoff udokumentowali na taśmie filmowej Krzysztof i Jerzy Tchórzewscy (1973). W filmowej twórczości Hanki Włodarczyk rzeźbiarka zajęła szczególne miejsce jako bohaterka jej debiutanckiego eseju o sztuce, zatytułowanego Ślad (1976). Reżyserzy poddali dzieło Aliny Szapocznikow estetycznym transformacjom w różnych konwencjach gatunkowych, skonfrontowali jej twórczość ze źródłami, z których powstała, wprowadzili dorobek artystki w nowy kontekst kulturowy. Przedmiotem uwagi będzie dzieło Szapocznikow w kontekście rodzimego kina kobiet.
Monika Talarczyk-Gubała – dr, adiunkt w Instytucie Polonistyki i Kulturoznawstwa Uniwersytetu Szczecińskiego. Autorka monografii Wszystko o Ewie. Filmowa twórczość Barbary Sass a kino kobiet w drugiej połowie XX wieku (Szczecin 2013) oraz PRL się śmieje! Polska komedia filmowa 1945-1989 (Warszawa 2007). Publikowała w „Kwartalniku Filmowym”, „Porównaniach”, „Kulturze Popularnej”. Współpracowniczka szczecińskich „Pograniczy” i feministycznej „Zadry”. Wykładowczyni Akademii Polskiego Filmu i Nowych Horyzontów Edukacji Filmowej. Entuzjastka kina i sztuki kobiet. W 2012 roku prowadziła roczny cykl wykładów Biały mazur. Kino kobiet w polskiej kinematografii w Galerii Miejskiej „Arsenał” w Poznaniu (publikacja w przygotowaniu).
18 kwietnia (czwartek), godz. 16.00
Cykl: „Różne media: kobiety, film i sztuki wizualne” (we współpracy z Instytutem Sztuk Audiowizulnych UJ oraz Fundacją PATTERNS)
VIRGINIA WOOLF AND THE ARTS
wykład w języku angielskim
Woolf's aesthetic theories developed in relation to cinema, photography, book and interior design, music and the other arts. The spatial art of city topography had an important impact on Woolf's work as well as her ideas about the ethics of beauty and gender. By situating Woolf and the arts in the context of her contemporary artistic theories and those of her circle this paper assesses the uniqueness of Woolf's aesthetics.
Recent interdisciplinary work on Woolf shows how her creation of modern identities is caught up in the inter-relationships between the arts and in Bloomsbury's re-thinking of aesthetics. Post-impressionism was a focus of the Bloomsbury group in the 1910s and had a profound influence on Woolf's ideas and writings on art. In all her writing Woolf is preoccupied with questions about the nature of art in relation to society.
Teorie estetyczne Virginii Woolf rozwijały się w relacji do medium kina, fotografii, książki, projektowania wnętrz, muzyki oraz innych sztuk. Również przestrzenna sztuka topografii miejskiej miała istotny wpływ na pracę Woolf podobnie jak jej koncepcje etyczne i związane z gender. Wykład, sytuując Virginię Woolf oraz przywołane dziedziny sztuki w kontekście współczesnych teorii artystycznych oraz innych pozostających w kręgu zainteresowań pisarki, wskazuje na unikatowość estetyczną twórczości Woolf. Najnowsze badania nad jej pracami pokazują, jak wytwarzane przez nią nowoczesne tożsamości uwikłane są w relacje między sztuką i estetycznymi reinterpretacjami z kręgu Bloomsbury. W 1910 roku Bloomsbury znajdowało się pod silnym wpływem postimpresjonizmu, co miało z kolei niebagatelny wpływ na koncepcje Woolf dotyczące sztuki – we wszystkich pismach powtarza się pytanie o naturę relacji sztuka – społeczeństwo.
Prof. Maggie Humm – teoretyczka i badaczka modernizmu, kina, sztuki I fotografii, specjalistka od twórczości Virginii Woolf; professor w The School of Arts and Digital Industries na University of East London. Autorka licznych książek, m.in.: Border Traffic. The Dictionary of Feminist Theory, Modern Feminism, Feminism and Film, Modernist Women and Visual Cultures: Virginia Woolf, Vanessa Bell, Photography and Cinema.
09.05.2013 (czwartek), godz. 16.00
projekcje filmów Anny-Marii Karczmarskiej
rozmowa z artystką
„Pojedynek” (2009)
Ogladajac „Pojedynek” można odniesć wrażenie, że obraz filmowy stał się bohaterem, zyskał autonomię i sam siebie poddaje próbie, starając się pokazać jedną historię na kilka sposobów. „Pojedynek” powstał na zasadzie eksperymentu formalnego - nie po to, żeby opowidzieć historię, lecz by nadać autonomię językowi filmowemu i poprzez wyodrębnienie tej autonomii pozwolić mu poprowadzić widza wraz z bohaterką przez „rytuał przejścia"". Bohaterka - postać odgrywa akt pojedynku, uprzednio będąc pozbawioną władzy odbierania bodźców zmysłowych. Ogłuszona, oślepiona, pozbawiona fizycznych atrybutów płci, mierzy się z podobnie „wykastrowaną"", wystawioną na pokaz w swym okaleczeniu kamienicą.
„Ktoś jadł z mojej miseczki” (2010)
Film ten jest częścią instalacji wieloelementowej, na którą składają się także gabloty z obiektami, fotogramy i przedmiot znaleziony (makata).
Nakręcony na terenach Dolnego Śląska, w Niedźwiedzicy, Zagórzu Śląskim, Wałbrzychu i Wrocławiu, jest sekwencją kilkusekundowych kadrów połączonych ze sobą na zazadzie skojarzeniowo-onirycznej. Kadr zawsze jest statyczny, natomiast obserwowana przez oko obiektywu sytuacja „drży” bądź jest w fazie zanikania, uchodzenia z kadru, bez względu na to czy kadr wypełnia pejzaż, postać czy detal: kwiat, gest dłoni, sytuacja wydarza się przed widzem, jest mu przedstawiana, widz nie jest w stanie wraz z kamerą podążyć za obserwowanym obiektem, widzi tylko to co jest. Przedmiot w kadrze, jego ruch. Obraz bardzo silnie zespolony jest z muzyką.
„Moszna” (2013)
Moszna, to nazwa podwarszawskiej miejscowości, w której w latach 70. XX w rozpoczęto budowę elektrociepłowni Pruszków II, której z powodu protestów mieszkańców, po ukończeniu budowy pod koniec lat 80tych, nie otworzono. Budynki stanowiące kompleks z czasem niszczały, zarastały zielenią, dziś pozostał tam jedynie betonowy komin o wysokości 256 metrów, który wydaje się być sam w sobie totemem, idolem, przyciągając z daleka, dziwiąc i strasząc. Bohaterką filmu jest dziewczyna, postać obserwowana przez kamerę zawsze od tyłu, która, zdając się kierować ruchem, wprowadza widza w świat zdarzeń mających miejsce w samym kominie i jego najbliższej okolicy.
Anna-Maria Karczmarska (ur. 1981) - artystka wizualna, scenografka, projektantka kostiumów teatralnych i filmowych. Dyplom (2005) w Pracowni Intermedialnej Zbigniewa Sałaja i Grzegorza Sztwiertni na Wydziale Malarstwa krakowskiej ASP. Studiowała malarstwo i scenografię w Accademia di Belle Arti w Mediolanie oraz animację w pracowni prof. Jerzego Kuci, ASP Kraków. W pracy dyplomowej Działania na zbiorach, na którą składały się m.in. cykl fotograficzny Gimnastyka korekcyjna: ja Mamę, Mama mnie (2005) oraz film Panna młoda (2005), po raz pierwszy poruszyła konstytutywne dla swojej twórczości zagadnienia performatywności płci oraz kobiecej genealogii/ginealogii. Artystka te tematy, ale także lęk przed dorastaniem i dziewczęctwo, uczyni najważniejszymi obok dekonstruowania kodów kulturowych i teatralizacji ludzkich zachowań. Pracuje też w teatrze: m.in. jest autorką scenografii i kostiumów do spektaklu Komponenty w reż. Michała Borczucha (2004, Teatr Stary w Krakowie) i kostiumów do Sinobrodego w reż. Arkadiusza Tworusa (2005, tamże), Lulu w reż. Michała Borczucha, (2007, tamże).
Współpracuje z Korporacją Ha!art, dla której ilustruje serię wydawniczą „Poezja”.
23 maja (czwartek), godz. 16.00
Cykl: „Różne media: kobiety, film i sztuki wizualne” (we współpracy z Instytutem Sztuk Audiowizulnych UJ oraz Fundacją PATTERNS)
„SYNDROM KHALO” – CZYLI O TWÓRCZOŚCI KOBIET W SZTUCE I KINIE WSPÓŁCZESNYM
W dokumencie !Women Art. Revolution (2010, Lynn Hershman-Leeson) poświęconym sztuce kobiet, zwiedzających znane galerie pyta się o nazwiska znanych im artystek. Przykładem-ratunkiem dla osób niemających żadnych skojarzeń jest Frida Khalo, którą wymienia niemal każdy. Ta bez wątpienia ciekawa artystka funkcjonuje jako rozpoznawalna i akceptowalna ikona sztuki kobiet, zwalniając z poszukiwania bardziej rozbudowanej i zróżnicowanej wiedzy. Podobnie na gruncie kina dzieje się z Mayą Deren, pozostającą dla wielu jedyną przedstawicielką autorskiego kina kobiet, czy z Jane Campion, której Fortepian widział niemal każdy. Dorobek Khalo, Deren, Campion stanowi ciekawy wstęp do analizy kobiecego autorstwa w kinie i sztuce, zmuszając do dostrzeżenia wielości jego indywidualnych, niepowtarzalnych wersji.
Dr hab. Małgorzata Radkiewicz – filmoznawczyni, adiunkt w Instytucie Sztuk Audiowizualnych. Kierowniczka podyplomowych Gender Studies UJ. Zajmuje się problematyką tożsamości kulturowej oraz tożsamości płci (gender) we współczesnym kinie i w sztukach wizualnych, czego wyrazem jest publikacja Władczynie spojrzenia. O kinie i sztuce kobiet (2010). Ponadto jest autorką książek: W poszukiwaniu sposobu ekspresji. O filmach Jane Campion i Sally Potter (2001), Derek Jarman. Portret indywidualisty (2003), „Młode wilki” polskiego kina. Kategoria gender a debiuty lat 90. (2006). Jako redaktorka przygotowała pięć tomów z serii „Gender“. Publikuje w Polsce i za granicą, w katalogach wystaw, antologiach i na łamach czasopism, m.in. „Rita Baum”, „Kwartalnik Filmowy”, „Czas Kultury”.
6 czerwca (czwartek), godz. 16.00
FILM FILMEM. FOUND FOOTAGE JAKO KRYTYKA FILMOWA
Dostępność materiałów wizualnych i programów montażowych sprawia, że film montażowy (found footage) coraz częściej wychodzi z przestrzeni galerii i staje się częścią warsztatu historyka filmu i (lub) krytyka filmowego. Czy obserwujemy „zwrot wizualny” w metodologii badań nad filmem? Jaki potencjał badawczy tkwi w filmach found footage? Czy pozwalają pokazać coś, co wymyka się tradycyjnej, dyskursywnej analizie? Jak na tym tle sytuują się projekty found footage polskich artystów wizualnych? Wykład ilustrowany fragmentami filmów.
Dr Kuba Mikurda – filmoznawca, psycholog, filozof. Studiował na Uniwersytecie jagiellońskim i w Szkole Nauk Społecznych przy Instytucie Filozofii i Socjologii PAN. Od 2012 roku doktor filozofii. Wiceszef Redakcji Filmowej Canal+, współredaktor i jeden z prowadzących „Aktualności Filmowe” Canal+. Redaguje „Linię Filmową” w wydawnictwie Korporacja Ha!art. Współzałożyciel think-tanku „Restart”. Współpracował m.in. z Katedrą Kultury Współczesnej (Instytut Kultury Uniwersytetu Jagiellońskiego), MFF T-Mobile Nowe Horyzonty, Krytyką Polityczną, Biurem Literackim.
13.06.2013 (czwartek), godz. 16.00
„Muzykanci II” - film Agaty Biskup i Przemysława Czepurko
Inspiracją do zrealizowania przez dwójkę artystów krótkometrażowego filmu dokumentalnego stała się potrzeba skonfrontowania formuły filmowego remake’u z chęcią uchwycenia dynamiki twórczego współdziałania w grupie. Agata Biskup i Przemysław Czepurko zaprosili do udziału w filmie młodzież związaną z Centrum Profilaktyki i Edukacji Społecznej Parasol oraz ich opiekunów i przyjaciół. Nawiązania w „Muzykantach II” do pierwowzoru autorstwa Kazimierza Karabasza można dopatrywać się na poziomie próby filmowej relacji z pracy grupy ludzi, która poprzez wspólne muzykowanie przechodzi od działań osadzonych w codziennej rutynie do partycypacji w procesie twórczym. Jednak w prezentowanym remake’u każdy z zaproszonych uczestników musi odnaleźć się w całkowicie nowej dla niego roli – zagrać na instrumencie, którego nigdy wcześniej nie miał w ręku. Film stawia pytanie – dlaczego powstały w ten sposób zespół zagrał ze sobą tylko jeden raz?
Agata Biskup – artystka wizualna, wykorzystuje zróżnicowane techniki jak malarstwo, instalacja sight specific, działania w przestrzeni publicznej, wideo, film, druk.Absolwentka Malarstwa na Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie (dyplom magistra uzyskała w 2006 roku). Stypendystka na Akademie der Bildenden Künste w Nürnberg (2005 / 2006), laureatka Stypendium Twórczego Miasta Krakowa (2007), Fundacji Grazella im. Anny Marii Siemieńskiej (2008) oraz Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego (2009). Nagrodzona na 38. Biennale Malarstwa Bielska Jesień w 2007 roku (II nagroda). Często działa w tandemie twórczym z Przemkiem Czepurko, z którym wykonała m.in. projekt „Domek na drzewie” i „Łódka”, a także remake filmu „Muzykanci” oryginalnie zrealizowanego przez Kazimierza Karabasza.
Przemysław Czepurko - W 2005 roku uzyskał dyplom w pracowni malarstwa prowadzonej przez prof. A.Bednarczyka (ASP Kraków). Twórca obiektów, wideo, instalacji, projektów site-specific, malarz i rysownik. Razem z artystką Agatą Biskup realizuje projekty dotyczące przestrzeni publicznej („Domek na drzewie”, Sanok 2009, „Łódka”, w ramach projektu „Szkutnicy i nawiganci”, Bytom 2010). Jest współautorem publikacji Xanadu wydanej w 2010 roku przez fundację No Local. W latach 2008, 2009 jako aktor współpracował przy realizacji eksperymentalnych projektów filmowych („Świniopas” i „Opad”) Wilhelma Sasnala. Jest autorem okładek do książek serii teatralnej wydawanych przez wydawnictwo ha!rt. Działania Przemysława Czepurko lokują się na krawędziach dyscyplin, oscylują wokół wątków katastrofy i niepowodzenia rozumianych w kategoriach rytuału.
Dofinansowano ze środków PISF