Najjaśniejszym

Wystawa "Najjaśniejszym. Panegiryki i utwory pochwalne poświęcone królom i królowym polskim".

Panegiryk to najczęściej wyolbrzymiona pochwała wybranej osobistości, władcy lub wybitnego wodza. Dzisiaj ta forma literacka budzi często rozbawienie: kwieciste porównania, parabole i inne zawiłe figury retoryczne śmieszą przesadą, szukanie odniesienia w mitologii czy dziejach starożytnych dla uwypuklenia dostojności lub bohaterskich dokonań adresata panegiryku wydawać się może czasem groteskowe, ale było to zjawisko kulturowe powszechne w nowożytnej Europie przez ponad 300 lat. Dopiero czasy Oświecenia przyniosły krytykę tych zbyt przesadnych, nawet służalczych w tonie utworów – od literatury i jej twórców oczekiwano wówczas przede wszystkim przekazu rzetelnych treści służących edukacji.

Panegiryki mają już ponad 2400-letnią metrykę: ich nazwa wywodzi się od Panegyricos – tytułu mowy wygłoszonej przez Isokratesa w 386 r. p.n.e. na igrzyskach olimpijskich, i choć historycy literatury odsuwali ten rodzaj twórczości na margines swoich analiz, zarzucając im brak wartości literackich, nie można pominąć ich roli w życiu dawnych społeczności.

Królom dedykowano panegiryki najczęściej z okazji objęcia tronu, zawarcia małżeństwa, urodzenia się następcy, po odniesieniu zwycięstwa i zawarciu pokoju, ale także z powodu ich śmierci, wyrażając wówczas powszechny żal i podkreślając zasługi władcy dla kraju i poddanych. Szczyt twórczości panegirystów nastąpił w Polsce w XVII w.: chętnie sięgano do antycznych wzorców literackich, symbolicznych form apoteozy, ozdabiając czasem te niewielkie objętościowo teksty emblematycznymi ilustracjami przybierającymi nawet formę symbolicznego rebusu. Często godła herbowe adresatów utworów stawały się elementem pozwalającym na zbudowanie zawiłej symbolicznej konstrukcji, niekiedy o wróżebnym charakterze. Uwagę zwracają też karty tytułowe, przypominające graficznym układem kute w kamieniu epitafia, z wykorzystaniem różnych form i wielkości liter, by wyróżnić najistotniejsze części napisu.

Zbiór panegiryków w Muzeum Narodowym w Krakowie liczy ponad 2100 pozycji, z czego ponad 260 zadedykowano polskim władcom – królom i królowym Polski. Prezentujemy wybór 100 najbardziej charakterystycznych utworów tego gatunku.