MONASTYCYZM I GÓRA ATHOS

Gabinet Rycin i Rysunków Muzeum XX. Czartoryskich prezentuje nowy zestaw rycin z kolekcji. Tym razem jest to niewielka wystawa ilustrująca kształtowanie się monastycyzmu chrześcijańskiego. W jej ramach prezentujemy dzieła takich artystów, jak Albrecht Dürer, Jacques Callot, Pieter Bruegel starszy, Hieronymus Cock, Benedetto Montagna, Herman van Swanevelt.

Życie pustelnicze – odosobnione, ascetyczne i kontemplacyjne – stało się w III i IV wieku popularną formą religijności, zwłaszcza w Egipcie, Palestynie, w Mezopotamii i Syrii. Jedni chrześcijanie wybierali takie życie na jakiś czas, inni na stałe. Wokół wybitnych pustelników z czasem tworzyły się grupy anachoretów, a z niektórych takich grup wyłaniał się ruch cenobityczny – wspólnotowy. Był to zarazem okres wielkiego ożywienia umysłowego w chrześcijaństwie. Powstawały tłumaczenia Biblii, pisma i komentarze; dociekano istoty Boga, natury Chrystusa, tworzyła się doktryna wiary, toczyły się spory teologiczne, rozwijało się nauczanie Kościoła. Chrześcijaństwo zyskiwało na znaczeniu, w roku 380 stało się religią państwową imperium rzymskiego. Kościół chrześcijański działał pod zwierzchnictwem pięciu patriarchów: Rzymu, Aleksandrii, Jerozolimy, Antiochii i Konstantynopola. Podział cesarstwa na zachodnie i wschodnie spowodował analogiczny podział chrześcijaństwa. Wschodnia część została podporządkowana patriarsze Konstantynopola, a rywalizacja między papieżem i patriarchą doprowadziła ostatecznie do wielkiej schizmy w roku 1054.

Kolorowana akwarelą i  gwaszem rycina Alessandra a Vii, przedstawia górę Athos, czyli „świętą górę” – wschodnie odgałęzienie Półwyspu Chalcydyckiego nad Morzem Egejskim. To legendarne, kontemplacyjne miejsce jest symbolem monastycyzmu. Nie wszystkim dane jest je oglądać, bo tylko mężczyźni mają wstęp na Athos. Dostać się tam można jedynie od strony morza. W czasach wczesnochrześcijańskich na Athos mieszkali pustelnicy, a w VII w. zostało ofiarowane mnichom. Rycina ukazuje przylądek Athos z dwóch stron jednocześnie, od zachodu po lewej i od wschodu po prawej; sam szczyt góry został ukazany dwukrotnie pośrodku kompozycji. Podwójne ujęcie podkreślają objaśniające napisy i dwa słońca. U podnóża góry i wyżej widać warowne budowle klasztorów opisane po grecku i po łacinie, a wzdłuż brzegu wieże obronne. Na morzu – opływające Athos francuskie, weneckie i tureckie statki żaglowe, galery, łodzie rybackie i morskie potwory, a nawet niewielka postać stąpającego po wodzie gruzińskiego mnicha Gabriela z ikoną Matki Boskiej. Rycina prawdopodobnie miała charakter reklamowy; umieszczone pod nią napisy greckie, łacińskie i ruskie zapraszają do odwiedzania klasztorów na Athos.

Z Górą Athos sąsiadują ryciny ukazujące świętych patronów i twórców monastycyzmu – Matkę Boską, Jana Chrzciciela i Marię Magdalenę oraz Antoniego Pustelnika (Antoniego Opata), Onufrego, Jana Chryzostoma, Hieronima, Benedykta. Obok wizerunków są sceny z życia świętych, mniej lub bardziej znane z pism historycznych, hagiograficznych, legendarnych, apokryficznych. Maria Magdalena to złożona postać ewangeliczna. Utożsamiana jest z grzesznicą obecną na uczcie u faryzeusza Szymona oraz z siostrą Łazarza i Marty. Tu występuje wraz z siostrą Martą na schodach świątyni, a także jako pokutująca, skryta w rozległym pejzażu wykreowanym wyobraźnią Pietera Bruegla. Ascetyczne i kontemplacyjne życie anachoretów ilustrują ryciny ze św. Antonim, Hieronimem i Onufrym, który spędził 60 lat na pustyni tebaidzkiej, wzorując się na Janie Chrzcicielu i proroku Eliaszu. Szczególny aspekt pustelniczego życia ukazuje piękna rycina Jacguesa Callota Kuszenie św. Antoniego. To ulubiony temat prac wielu artystów. W średniowieczu pojawiło się wiele legend hagiograficznych, których tematem było kuszenie pustelników, grzech, pokuta i przebaczenie. Na kanwie jednej z nich powstała rycina Albrechta Dürera Pokuta św. Jana Chryzostoma. Spory teologiczne i rządy popierającego arianizm cesarza Flawiusza Walensa stanowią tło historyczne Mszy św. Bazylego Wielkiego rytowanej według obrazu Pierre’a Subleyrasa. Athos należy do prawosławia, natomiast prezentowani twórcy monastycyzmu są świętymi Kościołów katolickiego, prawosławnego i innych wschodnich.

Ryciny są rzadko pokazywane, niektóre prezentowane po raz pierwszy. Zasługują na uwagę, jako w większości wybitne dzieła dawnych mistrzów, niektóre unikatowe, bądź zachowane zaledwie w kilku egzemplarzach. Maria Magdalena pokutująca i Św. Hieronim na pustyni rytowane przez Hieronymusa Cocka według rysunków Pietera Bruegla starszego należą do cyklu dwunastu wielkich pejzaży Bruegla. Rycina Jacobusa Freya Św. Antoni Pustelnik jest opatrzona odręczną dedykacją artysty dla Fryderyka Krystiana, syna Augusta III Wettina, a Msza św. Bazylego Wielkiego jest dedykowana królowi Stanisławowi Augustowi Poniatowskiemu, który ofiarował bazylianom teren w Ujazdowie pod budowę klasztoru.

 Kurator: Barbara König
Wstęp w cenie biletu na wystawę w MNK Muzeum Czartoryskich