Mistrz i Katarzyna. Hans von Kulmbach i jego dzieła dla Krakowa

Hans Suess von Kulmbach to mistrz epoki wczesnego renesansu, jeden z najlepszych artystów działających w kręgu Albrechta Dürera, ceniony malarz, grafik, iluminator, projektant witraży. Mimo to niewiele wiadomo ani o jego życiu, ani o tym, czy wykonując zlecenia dla Krakowa, zawitał do królewskiego grodu.

Główny przedmiot prezentowanej wystawy, czyli cykl św. Katarzyny Aleksandryjskiej z lat 1514–1515 przeznaczony dla Bazyliki Mariackiej, jest późniejszy tylko niecałe dwie dekady od monumentalnego ołtarza Wita Stwosza (1477–1489) wykonanego dla tejże świątyni, lecz oba dzieła przynależą do różnych epok. Bohater wystawy tworzył pod wpływem sztuki włoskiej i południowoniemieckiej, zdradzając zachwyt nad nieokiełznaną przyrodą, która jest tłem dla ludzkich dramatów aranżowanych śmiało z udziałem grup ludzi o zindywidualizowanych obliczach i w wyszukanych strojach ujmowanych w przekonująco oddanych skrótach perspektywicznych. Obrazy te, pełne lekkości i finezji, odznaczają się niezwykłymi walorami artystycznymi. Dzieła mistrza zachowane w Krakowie są rozproszone, rzadko eksponowane i przez to uległy zapomnieniu.

W roku 2016 zakończono kilkuletnią konserwację jednej ze sztandarowych prac artysty: cyklu żywota św. Katarzyny Aleksandryjskiej na ośmiu podłużnych obrazach, z których zachowało się tylko sześć, tworzących niegdyś nastawę ołtarzową. Dzieło to przeznaczone było dla Bazyliki Mariackiej w Krakowie jako jeden z dwóch ołtarzy fundowanych najpewniej przez rodzinę Bonerów. Cykl ten jest eksponowany po raz pierwszy po zakończonej konserwacji w ramach wystawy przygotowanej w Sali Portretowej Pałacu Biskupa Erazma Ciołka – oddziale Muzeum Narodowego w Krakowie.

Ekspozycja dostarcza pretekstu do przybliżenia warsztatu pracy konserwatora, jej kolejnych etapów, zilustrowanych fotografiami w różnych technikach analitycznych, które korespondują ze sprowadzonymi ze zbiorów zagranicznych szkicami studyjnymi Hansa Suessa. Wystawę uświetnia szkic do kwatery Męczeństwo filozofów z cyklu Katarzyny Aleksandryjskiej ze zbiorów Luwru oraz cenne polonicum: Męczeństwo św. Stanisława – projekt kwatery witraża w kształcie tonda z Kunsthalle w Bremie. To pierwsza i może jedyna okazja do zapoznania się z tymi dziełami w Polsce.

 Wspomniany cykl otoczony jest fragmentami innych, nielicznych dzieł Hansa Suessa, które artysta wykonał dla Krakowa, m.in. pozostałościami tryptyku maryjnego w klasztorze OO. Paulinów na Skałce (Ucieczka do Egiptu) i w Muzeum Książąt Czartoryskich (wizerunek św. Katarzyny Aleksandryjskiej), jak również nastawy ilustrującej historię św. Jana Ewangelisty (predella ze Zstąpieniem do grobu św. Jana Ewangelisty, Bazylika Mariacka).

 Dzieła stanowiące rdzeń wystawy zostały uzupełnione o wybrane obrazy innych niemieckich artystów pracujących dla zleceniodawców w Krakowie na początku XVI wieku, m.in. Michaela Lancza i Georga Pencza, oraz dzieła złotnicze importowane z Norymbergi, z których kilka związanych jest z działalnością fundacyjną Bonerów. Pozwoliło to uwypuklić związki Krakowa i Norymbergi na początku XVI wieku i ukazać świetność stolicy Królestwa Polskiego w czasach króla Zygmunta I Starego. Kraków był wówczas bez wątpienia jednym z wiodących centrów artystycznych i kulturalnych w Europie Środkowej.

Pamięć o wielkości mistrza i jego krakowskich cyklach malarskich przywoływana była stopniowo od lat 40. XIX wieku, kiedy to „zastanawiali się nad niemi” Wojciech Korneli Stattler (1800–1875) i Józef Kremer (1806–1875), „uderzeni ich niezwykłemi przymiotami”. Na ten czas przypada powstanie cyklu akwarel Maksymiliana Cerchy z 1849 roku, dokumentujących wygląd kwater ze skrzydeł retabulum św. Jana Chrzciciela w kościele św. Floriana, oraz studia kostiumologiczne kwater z cyklu św. Katarzyny (ok. 1856–1857) autorstwa Jana Matejki.

W 1874 roku Władysław Łuszczkiewicz (1828–1900) spopularyzował dorobek Hansa Suessa odczytem w Polskiej Akademii Umiejętności, wydrukowanym wraz z rysunkami „konturowymi”. W tymże roku Walerian Kryciński (1852–1929) wykonał niemal kompletnie zachowany przerys cyklu św. Katarzyny, a niektóre z jego rysunków wykorzystano jako wzory dla litografii odbitych w tym samym roku w zakładzie Marcina Salba.

W 1878 roku wykład na temat sztuki Hansa Suessa wygłosił w PAU Marian Sokołowski, publikując następnie w 1884 roku obszerny artykuł pt. Hans Sues von Kulmbach, jego obrazy w Krakowie i jego mistrz Jacopo dei Barbari. Autor wskazał jako doskonały jej wyraz zachowany cykl kulmbachowski z kaplicy Bonerów w Bazylice Mariackiej. Świadectwem inspiracji płynącej ze strony Sokołowskiego jest młodzieńczy szkicownik Stanisława Wyspiańskiego z lat 1885–1889 w zbiorach Muzeum Narodowego w Krakowie. Jego z kolei inspirował ów „odmienny ornament w stylu przekwitłego gotyku, złożony z łodyg i roślinnych splotów, po których tu i ówdzie pełzają jaszczurki”.

Uzupełnieniem fascynacji dziełami norymberczyka w 2. połowie XIX wieku są cykle zdjęć autorstwa wielu fotografów warszawskich (m.in. Karola Beyera, 1818–1877 i Melecjusza Dutkiewicza, 1836–1897), znane często jedynie ze źródeł, jak i krakowskich, wśród których najbardziej znany był Ignacy Krieger (1817/1820–1889).

Kuratorzy: Mirosław P. Kruk (Muzeum Narodowe w Krakowie), Marek Walczak (Instytut Historii Sztuki Uniwersytetu Jagiellońskiego, Bazylika Mariacka), Aleksandra Hola (Akademia Sztuk Pięknych w Krakowie)
Aranżer: Łukasz Sarnat
Koordynator: Aleksandra Kłaput