Józef Czapski: malarstwo rysunek dzienniki

Józef Czapski: malarstwo, rysunek, dzienniki z kolekcji Muzeum Narodowego w Krakowie oraz ze zbiorów Krystyny Zachwatowicz-Wajdy i Andrzeja Wajdy to najpełniejsza prezentacja malarstwa Józefa Czapskiego w Pawilonie Józefa Czapskiego.

Składają się na nią następujące obrazy olejne (dwa pierwsze ze zbiorów Muzeum Narodowego w Warszawie, pozostałe - Muzeum Narodowego w Krakowie): Autoportret w lustrze (ok. 1937, prezentowany do 25 czerwca 2020 roku), Wnętrze teatru Opera Leśna (1937), Patrycja Newey w „Tosce” (1953), Ministranci (1955), Czerwona kawiarnia (1956), Martwa natura (1956), Pejzaż morski (1961), Recepcja (1963), Lustro na drewnianych drzwiach (1964), Stara kobieta (1965), Kwiaty w wazonie (1966), Pociąg podmiejski (znany również pt. Train de banlieue, 1967, prezentowany od 25 czerwca 2020 roku), Fotel i matowa szyba (1975), Na rusztowaniu (ok. 1978), Młody mężczyzna na czerwonym tle (1980), Elektryczny bilard (1981), Trzy zielone jabłka (1982), Biały wazon (1985), dwa Pejzaże (jeden z nich monochromatyczny) (1987); oraz sześć akwarel z niedatowanego notatnika Józefa Czapskiego, podarowanego Krystynie i Andrzejowi Wajdom 28 czerwca 1984 roku podczas jednej z wizyt w Maisons-Laffitte. Akwarele i dedykacja („Moim bardzo drogim Wajdom z całą moją wdzięcznością i przyjaźnią Józef Czapski, 28 VI 84.”) zostały wycięte z notatnika i oprawione w 1985 roku przez Andrzeja Wajdę.

Obrazy Czapskiego znajdujące się obecnie w zbiorach Muzeum Narodowego w Krakowie pochodzą przede wszystkim z kolekcji Barbary i Richarda Aeschlimannów. Richard Aeschlimann, szwajcarski malarz, rysownik i pisarz, był przyjacielem Czapskiego i jego marszandem. W 1976 roku, wraz z żoną Barbarą, założył galerię Plexus w Chexbres (Szwajcaria), w której od końca lat 70. urządzał wystawy malarstwa Czapskiego. W związku z otwarciem Pawilonu Józefa Czapskiego Aeschlimannowie w 2016 roku podarowali Muzeum Narodowemu w Krakowie dwanaście obrazów przyjaciela. Obrazy Pejzaż morski i Kwiaty w wazonie są darem zaprzyjaźnionego z Czapskim małżeństwa Marii Adeli z Bohomolców Żeleńskiej (Mysi) i Władysława Żeleńskiego, mieszkających w Paryżu. Maria przetłumaczyła na francuski m.in. Na nieludzkiej ziemi Czapskiego (książka wyszła w wydawnictwie Plon w 1949 roku pt. Terre inhumaine, ze wstępem Daniela Halévy’ego); Władysław zaś był bratankiem Tadeusza Boya-Żeleńskiego, prawnikiem i dziennikarzem.

Klasyczna Martwa natura (1956) ma na odwrocie żartobliwą dedykację ręką autora wpisaną: „Gwiazdzistego Czapsko-Przewłockiego Łubieńskiego Czapskiego i Czapskiego. Mojemu chrzestnemu synowi najlepszemu opiekunowi rozgałęzionej rodziny od kochającego W. Józia 1956”.  Adresatem dedykacji był Ludwik Łubieński (zwany w rodzinie Lulek i Lulu), syn najstarszej siostry Józefa, Leopoldyny, gospodarującej wraz z pierwszym mężem, Leonem Łubieńskim, w nieodległej od Krakowa Kazimierzy Wielkiej, „od szeregu pokoleń – jak pisze Maria Czapska w Europie w rodzinie – w posiadaniu Łubieńskich”. Ludwik Łubieński, którego pełno go w dziennikach Czapskiego, miał barwne, bogate i trudne życie (m.in. był osobistym sekretarzem Józefa Becka, szefem Polskiej Misji w Gibraltarze, świadkiem katastrofy, w której zginął generał Władysław Sikorski, współpracował z generałem Władysławem Andersem; szef produkcji Radia Wolna Europa). Po wojnie zamieszkał w Monachium, a następnie w Londynie. Martwą naturę podarowała w 1996 roku Muzeum Narodowemu w Krakowie jego córka Anna Łubieńska.  

Dwa Pejzaże powstałe w 1987 roku to jedne z ostatnich prac olejnych Czapskiego. Są darem Krystyny Zachwatowicz-Wajdy i Andrzeja Wajdy, autorów koncepcji muzeum biograficznego Józefa Czapskiego – dla Pawilonu. Eksponujemy je na wystawie, tak jak darował je Czapski Wajdom – bez ram.

Prezentujemy także siedemnaście dzienników z lat 1945–1976 z różnymi motywami (portrety, architektura, natura, kopie detali z obrazów cudzych), wykonanymi różnymi technikami: akwarelą, piórkiem, ołówkiem, flamastrem, kredką. Kwiaty tytoniu z dziennika nr 93 są notatką malarską do obrazu olejnego Kwiaty w wazonie (i dziennik nr 93 otwarty na tej stronie, i olej znajdują się na naszej wystawie). Do dzienników Czapski wklejał także okładki notatników, zdjęcia, rysunki własne wykonane na skrawkach papieru, listy – mamy tego przykłady na obecnej wystawie.

Czapski przyglądający się uważnie nieustannej w jego dziele relacji słowo-rysunek-akwarela-olej, a co za tym idzie, nieustannemu falowaniu optyki i warsztatu, tak o tym pisze: „Pisanie niszczone rysowaniem i akwarelą. Patrzę na dwa kolorowane rysunki zupełnie złe. Rysunek mięciutkim ołówkiem, zaledwie zaznaczony, był dobry. Akwarelą wszystko splątałem, choć właśnie widzenie kolorowe było silne i tak czyste. Teraz patrząc na ostatnie i przedostatnie moje płótna – Metra – uderza mnie, że są przecież gorsze od rysunków, nawet tych z akwarelą. I to wcale nie jest ani konieczne, ani definitywne. Sam rozwój, waga oleju jest, musi być, inna niż akwarela. Naśladowanie rzuconego rysunku to nie wyjście. I już dziś widzę, jak próbować te swoje Metra pchnąć na drogę olejną, samodzielną. Czy potrafię? Może więc wrócić do kobiety czerwonej nad morzem, przyjrzawszy się akwareli i biorąc z niej intensywność bez naśladowania. W imaginacji to wszystko widzę, ale w praktyce jakbym się bał affronter to płótno. Tyle porażek na tej drodze” (wpis pod datą: „Piątek 4 VI 1965”, cytat za: Józef Czapski, Wyrwane strony, „Zeszyty Literackie” 2010, s. 42).

Żeby przybliżyć olśnienia artysty i sposób pracy nad nimi, wybraliśmy cytat z dziennika nr 149 pod datą 6 marca 1976. Oryginał oraz odczytany fragment można zobaczyć na naszej ekspozycji. Czapski analizuje narcyzy zobaczone w porannym świetle podczas śniadania.

Koncepcja, scenariusz i koordynacja wystawy: Agnieszka Kosińska
Ekspozycja dzienników Józefa Czapskiego: Janusz S. Nowak
Odczytanie fragmentu dziennika: Maria i Janusz S. Nowakowie
Kuratorzy: Agnieszka Kosińska i Światosław Lenartowicz
Aranżacja: Agnieszka Kosińska i Krystyna Zachwatowicz-Wajda

Opracowała: Agnieszka Kosińska