Geniusze ze Skarbca Katedralnego

Skarbiec Katedralny na Wawelu to późnogotycki, trójprzęsłowy budynek o sklepieniu krzyżowo-żebrowym, wzniesiony pod koniec XV wieku, przyległy do katedry od północnego wschodu. Był on miejscem przechowywania historycznych, narodowych pamiątek o szczególnym znaczeniu: relikwii, regaliów i cennych kościelnych utensyliów.

Wiosną 1900 roku, w ramach prowadzonej od pięciu lat restauracji katedry wawelskiej, podjęto prace we wnętrzu skarbca. Kilka miesięcy później kierujący restauracją architekt Sławomir Odrzywolski oraz biskup diecezjalny krakowski Jan Puzyna powzięli zamiar powierzenia dekoracji malarskiej skarbca Józefowi Mehofferowi, cenionemu artyście młodego pokolenia, zdobywcy dwóch złotych medali na Powszechnej Wystawie Światowej w Paryżu w 1900 roku.
Mehoffer podjął się jej realizacji w marcu 1901 roku. Pracę rozpoczął od wykonania polichromii sklepienia i kontynuował ją do końca 1902 roku. Dzieło nie zostało jednak ostatecznie ukończone – zaprojektowana przez niego bogata dekoracja ornamentalna i figuralna pokryła ściany skarbca z wyjątkiem czterech wielkich płaszczyzn – w ostrołuku ściany zachodniej i w trzech ostrołukowych polach ściany południowej – które artysta zamierzał przeznaczyć na przedstawienia wydarzeń z dziejów Polski.
Prace nad polichromią zostały przerwane ze względu na kontrowersje, które wzbudziły stylistyka i tematyka jej zrealizowanej partii, będące przejawem całkowicie nowego spojrzenia na sztukę monumentalną, zgodnego z duchem Młodej Polski i Art Nouveau.
Szczególnie ostrej krytyce dzieło Mehoffera poddał zwolennik zachowania jedności stylowej odnawianej katedry, Karol hr. Lanckoroński, w swej broszurze Nieco o nowych robotach w Katedrze na Wawelu, opublikowanej w Wiedniu w 1903 roku.
Polichromię Józefa Mehoffera w Skarbcu Katedralnym cechują bogactwo form i intensywność żywych barw. Ściany wypełniają przestylizowane ornamenty roślinne, przeważnie o ciągłej strukturze, inspirowane wzorami ze sztuki ludowej. Artysta wplótł w nie motywy heraldyczne i z ornamentyki średniowiecznej.
Na ścianie północnej, obok dwóch wielkich okien, pojawiają się dwa archanioły odziane w stroje na poły szlacheckie, na poły ludowe – Michał i Gabriel. Wzdłuż sklepienia biegnie fryz z parami aniołków, inspirowany niewątpliwie tradycją ludowej szopki.
Pełne ekspresji kompozycje figuralne w dolnej partii sklepienia, na płaszczyznach ściennych ponad wspornikami żeber, to „geniusze narodowe”. Do tej właśnie grupy wyobrażeń należy eksponowany na wystawie projekt Geniusze (II) – wizerunek trzech subtelnych, zamyślonych postaci dziewczęcych, podobnie jak pozostałe „geniusze narodowe” uskrzydlonych, z językami ognia na czołach.
W tej partii polichromii artysta zamierzał pierwotnie wyobrazić Zachwycone anioły – ten niezrealizowany projekt również prezentujemy na wystawie, obok kilku innych kartonów Mehoffera do polichromii skarbca, stale eksponowanych w domu artysty.
Ostatecznie powstały kompozycje z „geniuszami narodowymi” – istotami duchowymi, ale zarazem ludzkimi, które zgodnie z intencją Mehoffera „uosabiają uczucia, jakie w ludziach się budzą po ciężkich doświadczeniach”. Ich ideowy kontekst stanowią dziewiętnastowieczna historia Polski, polski romantyzm i silnie w nim zakorzenione idee mesjanistyczne, w myśl których „wybawienie” narodu ma się dokonać właśnie poprzez ciężkie doświadczenia, cierpienie. Podjęcie tego wątku przez Mehoffera jest przejawem neoromantycznych tendencji przełomu wieków i wpływu poglądów głoszonych przez filozofa Wincentego Lutosławskiego, propagatora idei polskiego mesjanizmu.

Beata Studziżba-Kubalska

Kurator/koordynator – Beata Studziżba-Kubalska
Aranżacja plastyczna – Ewa Morzyniec