Czapski nabytki. Norwid w dziennikach

Kolekcja prac plastycznych Józefa Czapskiego w Muzeum Narodowym w Krakowie liczy obecnie dwadzieścia siedem obrazów olejnych, trzy akwaforty oraz piętnaście rysunków (luzem, nie w dziennikach) wykonanych techniką mieszaną, najczęściej piórkiem, tuszem, kredką i/lub farbą wodną.

W latach 2019–2022 MNK otrzymało w darze lub nabyło cztery obrazy olejne i rysunek tuszem ze zbiorów Renaty i Marka Szypulskich i Polskiego Funduszu Humanitarnego we Francji, a także trzy akwaforty z kolekcji Barbary i Richarda Aeschlimannów: Loża, Trawy i Anemony. Te nabytki pokazywane są publicznie po raz pierwszy. Również, znajdująca się od 2016 roku w zbiorach MNK Loża (1966), z kolekcji Aeschlimannów, przeszła gruntowną konserwację i po latach znów możemy ją Państwu udostępnić. Wszystkie rysunki (luzem, nie włączone do dzienników), o których piszemy poniżej, są również pokazywane po raz pierwszy.

Obecna wystawa opowiada historię kolekcji Józefa Czapskiego w MNK. Wydobywa nieznane wątki i osoby. Na tę kolekcję złożyły się dary: Barbary i Richarda Aeschlimannów, małżeństwa Adeli Marii z Bohomolców Żeleńskiej i Władysława Żeleńskiego, sióstr Róży, Gabrieli i Anny Łubieńskich; Róży Czapskiej i jej męża Ignacego Plater-Zyberka, Jana Kazimierza Zawodnego i Adama Macedońskiego, Janiny Gąskiewicz oraz Krystyny Zachwatowicz-Wajdowej i Andrzeja Wajdy.  

Poszukiwania w Archiwum Józefa i Marii Czapskich, również należącym do zbiorów MNK, pozwoliły opowiedzieć nieoczekiwaną historię nabytków i stworzyć tę wystawę. Odkryliśmy na przykład, że jeden z obrazów, Kobieta w oknie, należał do Katarzyny i Zbigniewa Herbertów. Rok 1991 należał do najcięższych w życiu Herberta, wtedy też Katarzyna Herbertowa zdecydowała się sprzedać Kobietę w oknie. Poprosiła o pomoc Tadeusza Nyczka, wówczas współwłaściciela krakowskiej galerii malarstwa Inny świat. Nyczek oprawił obraz w grube ramy, które własnoręcznie pomalował, i sprzedał obraz Muzeum Narodowemu w Krakowie.

Ciekawą historię powstania akwafort opowiedział nam Richard Aeschlimann: powstały w pracowni Vadima Kotlenki (Cotlenki), bibliofila, kolekcjonera i pasjonata dawnych technik graficznych, który był także lekarzem Marii i Józefa w Paryżu i często pojawia się w dziennikach Czapskiego. W 1964 roku Czapski na miedzianej płytce pokrytej werniksem wykonał rysunki anemonów, loży i traw, a Kotlenko wytrawił płyty kwasem i odbił na prasie ręcznej. Czapski sygnował te akwaforty później, prawdopodobnie w latach 80. XX wieku. Numer odbitki i nakład nie jest oznaczony jego ręką.

Najnowsze nabytki MNK zawdzięcza Renacie i Markowi Szypulskim. Są to olejne prace: Para, Młodzieńcy na plaży w Dinard, (1970), Snopki, Kwiaty (żółte tulipany, 1964) i rysunek tuszem Kwiaty.

Obrazy Pejzaż morski (1961) i Kwiaty w wazonie (1966) oraz cztery rysunki: Portret Marii Czapskiej czytającej list przy śniadaniu; Portret Marii Czapskiej z Biszką II (1962); Portret Jerzego Łubieńskiego (1957) oraz Pejzaż z Iranu (1942) są darem testamentarnym zaprzyjaźnionego z Czapskimi małżeństwa – Marii Adeli z Bohomolców Żeleńskiej (1° voto Dziadulskiej) (1896–1997) i Władysława Marcela Żeleńskiego (1903–2006). Stworzyli oni znany, niezapomniany i gościnny dom przy Boulevard de la Somme w Paryżu, są również bohaterami dziennika Józefa Czapskiego. Adela, zwana Mysią, przetłumaczyła na francuski m.in. Józefa Czapskiego Na nieludzkiej ziemi (Paryż: Instytut Literacki 1949) – Terre inhumaine (wstęp Daniel Halévy, Paryż: Plon 1949), Marii Czapskiej Europę w rodzinie (Paryż: Instytut Literacki 1970) – Une famille d’Europe centrale: 1772–1914 (wstęp Philippe Ariès, Paryż: Plon 1972) oraz Czas odmieniony (Paryż: Instytut Literacki 1978) – À travers la tourmente (Lozanna: L’Age d’Homme 1980). Władysław był zaś bratankiem Tadeusza Boya-Żeleńskiego, wnukiem kompozytora i pedagoga Władysława Żeleńskiego, prawnikiem i publicystą.

Rzadki Portret Jana Wąsowskiego rysowany przez Czapskiego w obozie w Griazowcu w 1941 roku był poszukiwany przez Janusz Kazimierza Zawodnego od lat 60. Zawodny (1921–2012), politolog, historyk, znawca dyplomacji, badacz zbrodni katyńskiej, powstania warszawskiego i ich międzynarodowych aspektów; żołnierz, uczestnik kampanii wrześniowej, powstania warszawskiego, służył w Polskich Siłach Zbrojnych w ZSRR (Armii Andersa); doradca prezydentów USA Jimmy’ego Cartera i Ronalda Reagana. Najbardziej znane jego książki to Death in the Forest. The Story of Katyn Forest Massacre (1962, wyd. polskie Katyń, 1989) oraz Nothing But Honour. Story of the Uprising of Warsaw 1944 (1978). Po lekturze Death in the Forest (w tłumaczeniu na j. francuski) Józef Czapski napisał: „Dzięki Pana książce przeżyłem chwile, gdzie miałem uczucie, że mogę spokojnie umrzeć, co wiedziałem o tej sprawie, powiedziałem i Pan w swojej definitywnej książce wszystko, co ważne zacytował i świadectwo dzięki Panu nie zginęło” (z listu z 15 marca 1971 roku).  

Klasyczna Martwa natura (1956) oraz dwa rysunki – Portret Witolda Małcużyńskiego (1949) i dwa Portrety Leopoldyny Łubieńskiej (1968) – zostały podarowane Muzeum Narodowemu w Krakowie w 1996 roku przez córki Ludwika Łubieńskiego: Różę Łubieńską (pseudonim artystyczny: Rula Lenska), Gabrielę Łubieńską-Steele oraz Annę Łubieńską.

Ludwik Łubieński (1912–1996; zwany w rodzinie Lulek lub Lulu) był najmłodszym synem najstarszej siostry Józefa Czapskiego, Leopoldyny (1887–1969), gospodarującej wraz z pierwszym mężem, Leonem Łubieńskim (1861–1944), w nieodległej od Krakowa Kazimierzy Wielkiej. Do gościnnego domu Łubieńskich przyjeżdżał Czapski w latach 20. i 30. XX wieku, gdy studiował na krakowskiej Akademii Sztuk Pięknych. 

Ludwik Łubieński, o którym często pisze Czapski w dziennikach, miał barwne życie. Był osobistym sekretarzem Józefa Becka, szefem Polskiej Misji Morskiej w Gibraltarze, świadkiem katastrofy, w której zginął generał Władysław Sikorski, oraz człowiekiem do specjalnych zadań generała Władysława Andersa. Po wojnie odmówił powrotu do kraju; pozbawiony obywatelstwa, zamieszkał w Monachium, a następnie w Londynie. Żonaty z Marią z Tyszkiewiczów z Dzikowa, miał trzy córki. Był jedną z najwybitniejszych postaci emigracji.

Na deseczce blejtramu Martwej natury Józef Czapski wpisał odręcznie dedykację: „Na pamiątkę zjazdu gwiazdzistego Czapsko-Przewłockiego Łubieńskiego Czapskiego i Czapskiego, Lulowi, Mojemu chrzestnemu synowi, najlepszemu opiekunowi rozgałęzionej rodziny od kochającego W[uja] Józia 1956”.  Maria i Józef Czapscy trzymali Ludwika do chrztu 6 maja 1913 roku w Kazimierzy Wielkiej.

Dwa Pejzaże powstałe w 1987 roku to jedne z ostatnich prac olejnych Józefa Czapskiego. Są darem Krystyny Zachwatowicz-Wajdowej i Andrzeja Wajdy, autorów koncepcji muzeum biograficznego artysty – Pawilonu Józefa Czapskiego.

Kwiaty w wazonie (1992) (pisak i kredka na papierze) wydają się jednym z bardzo późnych rysunków Czapskiego i to w czasie, gdy był już na wpół ociemniały. Pochodzi ze zbiorów Janiny Gąskiewicz (1919–2012), gospodyni Józefa Czapskiego w siedzibie Instytutu Literackiego, wydawcy „Kultury”, w Maisons-Laffitte pod Paryżem (w latach 1979–1993). Na odwrociu adnotacja J. Gąskiewicz: „Kwiaty przysłane do szpitala 7/V/1992”.

Cyprian Kamil Norwid był – obok Simone Weil, Stanisława Brzozowskiego i Marcela Prousta – najważniejszym duchowym przewodnikiem Czapskiego. W życie i dzieło Cypriana Kamila Norwida wprowadziła Józefa i Marię Czapskich doktor Helena (Halina, Hala) z Hoffmanów (Hofmanów) Dadejowa.

Poznali się w na początku lat 20. XX wieku. Józef 26 lutego 1921 roku zapisał się na Akademię Sztuk Pięknych w Krakowie. Maria od 1922 roku studiowała na Wydziale Filozoficznym Uniwersytetu Jagiellońskiego. Szczególnie zainteresowana okresem mistycznym u Mickiewicza, Maria, założyła koło dyskusyjne. Zbierało się ono w pokoiku Marii, na ul. św. Marka 7, a należeli do niego: Helena Dadejowa, Jan Tarnowski z Chorzelowa, Maria Mańkowska, Stanisław Szczepański, Jan Janiczek, Maria Morstin-Górska. Mężem Heleny był doktor Kazimierz Dadej, wielki społecznik, specjalizujący się w metodach leczenia gruźlicy, współzałożyciel i w latach 1931-1939 dyrektor Sanatorium Uniwersytetu Jagiellońskiego dla dzieci chorych na gruźlicę w Zakopanem.

Badacze losów Hali Dadejowej będą szczęśliwi, dowiadując się, że w Archiwum Józefa i Marii Czapskich znajdują się dwa dzienniki Hali, list do Józefa i wspólne zdjęcie. To bardzo rzadkie znaleziska i wszystkie je pokazujemy, razem z fragmentami wpisów Czapskiego dotyczących Norwida.

Koncepcja, scenariusz, badania archiwalne, teksty, koordynacja wystawy: Agnieszka Kosińska
Kurator: Agnieszka Kosińska
Aranżacja: dr Paulina Zwolak-Nowak i Agnieszka Kosińska
Dzieła Józefa Czapskiego Copyright © by Weronika Orkisz
Opracowała: Agnieszka Kosińska