Co czytywano w alkowach?

„Zaprawdę jest co czytać: państwa, narody, miasta, obyczaje rozmaite, rzeczy dziwne, morza rzeki, nabożeństwo i miejsca święte uważając”. Tymi słowami zachęcał czytelników Andrzej Wargocki, wydając w 1610 roku tłumaczenie na język polski opisu pielgrzymki i wyprawy niemieckiego duchownego w drugiej połowie XV wieku, m.in. na Górę Synaj. Lektura książek zawsze dostarczała czytelnikom wielu wrażeń, przenosząc ich w miejsca dalekie, egzotyczne, pozwalając poznawać obce kultury, ich bogactwo, piękno, ale także lepiej zrozumieć najbliższe otoczenie oraz uczucia, emocje i dylematy, które towarzyszą ludziom od zawsze. Na kartach książek odnajdowano i przekazywano zatem nie tylko wiedzę z różnych dziedzin, ale również przygodę, tajemnicę, wzruszenie, śmiech i łzy. I właśnie tropem takich lektur, nie zawsze jednak lekkich i przyjemnych, podążamy na wystawie „Co czytywano w alkowach?”.

Wystawa poświęcona jest książkom, które zapewne mogły być czytane w zaciszu alkowy, i umożliwiać czytelnikom pogłębienie prywatnych zainteresowań i wiedzy, jednak przede wszystkim dostarczały przyjemności i rozrywki.

Niektórych bohaterów poznajemy właśnie w sypialni, jak w przypadku człowieka-osła, w którego zamieniony zostaje główny bohater, prezentowany na tytułowym drzeworycie dzieła starożytnego rzymskiego autora Apulejusza. Złoty osioł, ten zapomniany w średniowieczu romans, w bogato ilustrowanej niemieckiej edycji z 1538 roku, dostarczał czytelnikom opowieści awanturniczej, pełnej przygód i wątków wręcz fantastycznych. Literacki motyw metamorfozy odnajdujemy także w innych dziełach, jak w sławnym poemacie Metamorfozy Owidiusza, prezentowanym w krakowskim wydaniu z 1638 roku i frankfurckim z 1587 roku oraz w bajce o siostrze Rusałce i bracie Baranku w zbiorze łacińskich utworów renesansowego poety Krzysztofa Kobylieńskiego, wydanym w 1558 roku.

Pokazywane na wystawie dzieła mniej znane i dziś już często zapomniane, choć o intrygujących tytułach, jak np. Kalwinka na pustyni wychowana (1788), czy Nadobna Paskwilina wierszowany romans Samuela Twardowskiego z 1701 roku, towarzyszą wyjątkowym dziełom literackim, fundamentalnym w literaturze światowej, których autorzy, uznawani są za autorytety moralne, za niezwykłych artystów lub twórców o trudnej i skomplikowanej biografii. Są to utwory niemalże obowiązkowe w bibliotece ludzi uważających się i uważanych za intelektualistów. Literatura starożytna reprezentowana jest m.in. przez wspaniałą łacińską edycję dzieł Wergiliusza z lat 1475 i 1476, oraz pierwsze polskie tłumaczenie Eneidy przez Andrzeja Kochanowskiego, młodszego brata Jana Kochanowskiego. Uzupełnieniem wielkich osiągnięć literackich starożytności są poematy o nieprzemijającej sławie i popularności wśród czytelników. Na wystawie można więc podziwiać Boską komedię Dantego w pięknie ilustrowanej edycji weneckiej z 1544 roku, epos rycerski Jerozolima wyzwolona Torquata Tassa w zdobionym wspaniałymi miedziorytami wydaniu z 1590 roku oraz polskie tłumaczenie tegoż utworu przez Piotra Kochanowskiego z roku 1687. Jest także Orlando szalony Ludovica Ariosta, wydany drukiem dopiero w 1799 roku w przekładzie także Piotra, bratanka Jana Kochanowskiego. Wśród wymienionych literackich arcydzieł nie mogło zabraknąć słynnej powieści Miguela de Cervantesa Don Kichota, w niemieckiej wersji językowej, z rycinami według rysunków Daniela Chodowieckiego.

Na wystawie pokazane są 104 książki, wydane od 2. połowy wieku XV po wiek XIX. Poznajemy literaturę piękną i poezję zarówno europejską, jak i polską, od starożytności, przez okres renesansu, baroku i oświecenia, po zapowiedź romantyzmu w sławnej powieści Johanna Wolfganga Goethego Cierpienia młodego Wertera. Tutaj znajdują się m.in. dzieła twórców nowoczesnej powieści, jak np. Daniela Defoe, pierwszych autorek (Stephanie Félicité de Genlis) oraz literatura epistolograficzna, np. angielska powieść epistolarna i sentymentalna Samuela Richardsona Historia Clarissy Harlove – tak popularne w XVIII i XIX wieku. Są tu też dzieła Ignacego Krasickiego, a wśród nich Mikołaja Doświadczyńskiego Przypadki, uznawane za pierwszą polską powieść. Nie została pominięta twórczość polska z końca XVI i początku XVII wieku, powstająca w kręgu literatury sowizdrzalskiej, wydawana anonimowo, dla której charakterystyczny był humor, absurd i parodia oraz często rubaszny język. Pokazane są książki wydawane poza cenzurą owych czasów, uznawane za skandalizujące jak np. powiastka filozoficzna Woltera Kandyd, czyli optymizm w edycji berlińskiej z 1778 roku z miedziorytami sławnego rytownika Daniela Chodowieckiego.  

Pokazujemy również lektury religijne służące ćwiczeniom duchowym i rozwojowi moralnemu, odgrywające bardzo ważną rolę w życiu codziennym ludzi XVI–XIX wieku. Tego typu lekturę zabierano także do podręcznych bagaży, wybierając się w drogę. Ci, którym nie dane było odkrywanie dalekich krain, poznawali nieznane i egzotyczne miejsca poprzez często wspaniale ilustrowane opisy dalekich krajów, ich mieszkańców, opowieści o dawnych kulturach i niebezpiecznych podróżach po krańce świata. Zaprezentowana została zatem literatura podróżnicza od XVII i XVIII wieku. Uzupełnieniem jej jest prezentacja 21 map i atlasów w gabinecie kartograficznym, starająca się korespondować z tematyką pokazanych ksiąg.

 Kurator: Iwona Długopolska