Ciężka ręka sprawiedliwości – wina, prawo i kara

Człowiek od chwili urodzenia aż do śmierci jest podmiotem prawa. Czym zatem jest prawo i jego skomplikowana oraz wieloznaczna natura? Jak prawo kształtowało i różnicowało się na przestrzeni wieków? Czy było dla ludzi tożsame z pojęciem sprawiedliwości? Co postrzegano jako winę i jakie groziły winowajcom kary?

Odpowiedzi na te i wiele innych pytań próbujemy odnaleźć na kartach dawnych ksiąg prezentowanych na wystawie dotyczącej szeroko pojętej tematyki prawa, winy i kary. Pokazano 79 ksiąg, od najstarszych inkunabułów wydanych jeszcze w końcu XV wieku aż po książki z pierwszej połowy XIX wieku, a także 19 map i atlasów, ukazujących świat i Europę, powstałych od końca XVI do połowy XIX wieku. Wśród zebranych dzieł znalazły się traktaty i rozprawy prawnicze, różne kodeksy i zbiory praw, ustawy konstytucyjne oraz podręczniki do nauki prawa.

Wątki odnoszące się do kwestii winy i kary oraz istoty sprawiedliwości odnajdujemy także w dziełach podróżniczych, historycznych czy literackich. W przewodniku po Paryżu z 1716 roku można zobaczyć rycinę z widokiem Bastylii. W historii magistratów miast polskich z 1845 roku znajduje się litografia ukazująca izbę sądową w Ratuszu krakowskim zburzonym w roku 1820, a w pracy wydanej w Lipsku w 1805 roku pokazane zostały różne rodzaje kar wymierzanych w Rosji na początku XIX wieku.
Wystawa ilustruje rozwój prawa cywilnego, karnego oraz prawa kościelnego w krajach europejskich i Polsce od średniowiecza po wiek XIX. Prawo rzymskie, które znacząco wpłynęło na rozwój prawodawstwa europejskiego, ukazane zostało poprzez Digesta – na wystawie wydanie z 1562 roku – będące efektem wielkiej kodyfikacji prawa rzymskiego dokonanej w pierwszej połowie VI wieku na rozkaz cesarza bizantyjskiego Justyniana I. Towarzyszy im Corpus Iuris Civilis z lat 1594–1595 w redakcji Denysa Godefroya, francuskiego prawnika, który po raz pierwszy użył tego określenia odnoszącego się do całości kompilacji prawa rzymskiego.

Prawo kościelne reprezentują zbiory prawa kanoniczego: Dekret Gracjana z XII wieku, wydany w Paryżu w 1516 roku, oraz Klementyny papieża Klemensa V z roku 1313, wydrukowane w Lyonie w 1548 roku. Oba zbiory weszły w skład Corpus Iuris Canonici, kodeksu prawa kanonicznego kształtującego się od XII do XV wieku.

Czym była wina i kara w kontekście eschatologicznym, przedstawiają drzeworyty ukazujące dni Apokalipsy i Sądu Ostatecznego w amsterdamskiej edycji Biblii z roku 1578 oraz wyobrażenie piekła w bogato ilustrowanym weneckim wydaniu Boskiej komedii Dantego z 1544 roku. Wydane w Krakowie w latach 20. i 30. XVI wieku krótkie prace dotyczące zasad spowiedzi w Kościele katolickim w praktyce odnosiły się do pojęcia grzechu i jego odpuszczenia. W jednej z nich, wydrukowanej w roku 1534, umieszczony został drzeworyt ze sceną spowiedzi.

Z ramienia władzy świeckiej, rzadziej kościelnej, wytaczane były procesy przeciwko czarownicom. Na wystawie pokazana została polska wersja traktatu Młot na czarownice z 1614 roku, napisanego przez Jakoba Sprengera i Heinricha Kramera, dwóch niemieckich dominikanów i inkwizytorów, a wydrukowanego po raz pierwszy w 1487 roku. Krytykiem tychże procesów był Friedrich von Spee, którego traktat wydany w Poznaniu w roku 1647 także znalazł się na ekspozycji.

Prawo polskie ziemskie i grodzkie reprezentowane jest poprzez statuty i zbiory praw z okresu od XVI do XVIII wieku, m.in. Jana Herburta, Stanisława Sarnickiego, Bartłomieja Groickiego, Pawła Szczerbica oraz Andrzeja Zamoyskiego. Pokazane zostały także druki dotyczące sądownictwa i systemu karnego od czasów monarchii stanowej i Rzeczypospolitej Szlacheckiej przez próby ich reformy w czasie Sejmu Czteroletniego w latach 1788–1792 aż po okres zaborów i wprowadzenie Kodeksu Napoleona w Księstwie Warszawskim w roku 1808.

Pojęcie sprawiedliwości, nieodłącznie łączące się z systemem prawnym i karnym, obrazują personifikacje rzymskiego bóstwa Iustitii – Sprawiedliwości oraz jej alegoryczne przedstawienia, umieszczane na kartach tytułowych i w winietach ksiąg. Swoje zdanie w kwestii sprawiedliwości praw wypowiedział w dwuwierszu Jan Kochanowski. Jego aforyzm: „Prawa są równie iako paięczyna, Wróbl się przebije, a na muszkę wina”, został umieszczony w zbiorze utworów z 1604 roku, również prezentowanym na wystawie.

Kurator: Iwona Długopolska