BUŁGARSKIE IKONY SZKOŁY BANSKO

Bańska szkoła malowania ikon należy do najwybitniejszych zjawisk w historii kultury bułgarskiej XVIII-XIX wieku. Jej przedstawiciele przyczynili się do przemian w myśleniu artystycznym w okresie odrodzenia kultury bułgarskiej, a ich spuścizna to szczególnie cenne świadectwo sztuki narodowej.

Bańsko to niewielka osada położona blisko monasteru Riła – duchowego centrum kultury bułgarskiej. Jej znaczenie wzrosło w XVIII i XIX wieku dzięki ożywionym kontaktom handlowym z głównymi ośrodkami kultury w Europie Zachodniej. Założycielem szkoły był Toma Vishanov (Moler) (ur. ok. 1750), który według legendy przybył wraz z kupcami bawełny do Wiednia i tamże się kształcił, stąd jego przydomek „Moller” (od niemieckiego słowa „maller” - artysta), który jego syn przekształcił później w nazwisko rodowe (Mollerov). Jego ikony są jakby rozświetlone wewnętrznym blaskiem, ozdobione  pięknymi ornamentami o rodowodzie barokowym. Za jego dzieła uznano ikony świąteczne ikonostasu w przysiółku Budakalász (niedaleko Budapesztu), wykonane w charakterystycznej dla bańskiej szkoły kolorystyce łączącej jasny róż z błękitem i karmazynem. Bezpośrednimi potomkami Tomy Vishanova w linii artystycznej są jego syn Dymitar i wnuk Symeon. Jak wiadomo z tradycji i źródeł pisanych, Dymitar pomagał ojcu w malowaniu cerkwi Opieki Matki Boskiej w klasztorze w Rile. Urodzony około 1780 roku malarz zdobył niezwykłą jak na swoje czasy popularność być może dlatego, że powrócił do tradycji Athosu, aczkolwiek jego ikony są urozmaicone barokowymi kartuszami. Kolejnym przedstawicielem bańskiej szkoły był Symeon, syn Dymitara urodzony w 1816. Wiele dzieł wykonał ze swoim ojcem, a swoją twórczość rozwinął szczególnie na Górze Athos. Wiadomo, że kilkakrotnie ją odwiedzał, na początku z ojcem, a później otworzył własny warsztat w Salonikach. Jego ikony zachowały się w monasterze Zograf (ikony św. Cyryla i Metodego, św. Klemensa z Ochrydy i św. Teofilakta).

Wystawa ikon wiodącej szkoły malarstwa ikonowego Bułgarii to znakomita okazja porównania tej twórczości z malarstwem ikonowym eksponowanym w Galerii stałej Sztuka Cerkiewna dawnej Rzeczypospolitej w Pałacu Biskupa Erazma Ciołka. W odniesieniu do malarstwa późno nowożytnego i współczesnego cerkiewnego w schyłkowym okresie Rzeczypospolitej, a następnie pod zaborami dominowały opinie na ogół negatywne, wartościujące owo malarstwo jedynie z pozycji jego wierności wobec dawnych wzorów bizantyńskich. Ostatnimi czasy docenia się w coraz większym stopniu, że to malarstwo mimo, że „zokcydentalizowane” posiada jednak swoiste walory i zasługuje na bardziej wnikliwe badanie. Paradygmat oceny stylowej uniemożliwia dostrzeżenie, że ikona nadal służyła w kulcie i przedstawiała istotną wartość dla wiernych, mimo jej przeobrażeń w duchu nowej estetyki. To, co łączy oba zjawiska artystyczne w XIX wieku to sytuacja zniewolenia politycznego i tradycja dziedziczenia umiejętności malarskich w obrębie jednego rodu, np. Dolińskich lub Bogdańskich. Zwraca też uwagę, że rozsadnikiem wzorów zachodnich były takie ośrodki jak Wiedeń i Monachium, i tak, jak założyciel szkoły w Bańsko miał pobierać nauki w Wiedniu, tak też z tym ośrodkiem związany był Łukasz Doliński, wykształcony na koszt metropolity lwowskiego. Dla przypomnienia jeden z większych greckich twórców tego czasu Teodoros Vryzakis pobierał nauki w Monachium. Istnieją świadectwa że do cerkwi galicyjskich z końcem XIX wieku sprowadzano obrazy i z Wiednia i z Monachium. Stąd też wspólna jest zależność od nurtów stylowych zachodnioeuropejskich, zwłaszcza portretowego malarstwa realistycznego, albo też grafik promujących określone rozwiązania kompozycyjne, a które stawało się bardziej atrakcyjne od dawnych bizantyńskich wzorów, pełnych ascezy i surowości.

W obu przypadkach mamy do czynienia z twórczością traktowaną w oficjalnym nurcie historii sztuki marginalnie, wręcz alienowaną jako zjawisko peryferyjne, które jednakże w przeciągu minionych lat zyskuje na znaczeniu wraz z postępującym odejściem od konserwatywnego nastawienia badaczy dostrzegających jedynie dzieła wielkie i wzniosłe na rzecz tych bardziej przeciętnych, które służyły jednakże lokalnej społeczności i stanowiły odzwierciedlenie zachodzących przemian we wszystkich sferach życia społeczno-politycznego.

Kuratorzy: Svetla Baryakova, dr hab. Mirosław Kruk
Koordynacja: Anna Gardaś