ŻUPAN STANISŁAWA ŻÓŁKIEWSKIEGO
-
W Pałacu Muzeum Książąt Czartoryskich przy ul. Pijarskiej 15 – oddziale Muzeum Narodowego w Krakowie, można obejrzeć ekspozycję stałą , która prezentuje najcenniejszą w Polsce i jedną z najcenniejszych kolekcji sztuki w Europie.
Na wystawie znajdują się nie tylko arcydzieła światowego malarstwa, ale także dzieła z dziedziny rzeźby, militariów oraz rzemiosła artystycznego w tym tkanin zabytkowych. Na drugim piętrze w Sali Polskiej prezentowany jest zbiór pamiątek prezentujących historię naszego kraju. Jednym z najcenniejszych obiektów w tym zbiorze jest XVII-wieczny żupan, według tradycji przypisywany Stanisławowi Żółkiewskiemu. Został on przekazany, ze skarbów pozostałych po Janie III Sobieskim, Michałowi Kazimierzowi Radziwiłłowi przez Marię Karolinę de Bouillon. Wcześniej był przechowywany w Krasiczynie i Sieniawie. W latach 2017-2018 przeszedł gruntowną konserwację.
Projekt badawczy
Eksponat ten ze względu na zlożoność formy, nietypową technikę wykonania i bardzo zły stan zachowania, stał się też tematem projektu badawczego pt. „XVII-wieczny żupan Stanisława Żółkiewskiego z kolekcji Książąt Czartoryskich. Problematyka konserwatorska, a złożoność formy i techniki obiektu”. Program i założenia prac konserwatorskich opracowała Anna Olkuśnik-Tabisz, kierownik Pracowni Konserwacji Tkanin i Ubiorów MNK. Prace konserwatorskie przeprowadziły: Katarzyna Kękuś i Magdalena Kasprzak.
Celem przedsięwzięcia było studium merytoryczne pod kątem analizy porównawczej, technicznej, technologicznej i stylistycznej oraz określenie kontekstu historycznego wskazującego na proweniencję żupana. Założeniem konserwacji i prowadzonych badań stało się zatrzymanie procesu mechanicznej degradacji tkanin, oraz zabezpieczenie obiektu, pozwalające na udostępnienie go na ekspozycji w Pałacu Książąt Czartoryskich. Bardzo ważnym elementem było opracowanie metodyki postepowania dla obiektów wielowarstwowych, wykonanych techniką pikowania.
Żupan Stanisława Żółkiewskiego zachował się w oryginalnej formie, ale w bardzo złym, niestabilnym stanie, który nie pozwalał na jego prezentację. Przed przystąpieniem do prac konserwatorskich ten cenny obiekt miał liczne rozprucia, przetarcia i ubytki na wierzchniej tkaninie atłasowej, które odsłaniały wypełnienie wykonane z jedwabnej przędzy. Zniszczenia te, w połączeniu z techniką wykonania – pikowaniem, które zapobiegało przemieszczaniu ocieplenia w trakcie użytkowania i tworzyło rodzaj miękkiej zbroi, stanowiły duże wyzwanie i szereg problemów konserwatorskich. Trudność stanowiło przede wszystkim opracowanie odpowiedniej metody pracy, umożliwiającej zachowanie substancji zabytkowej przy ograniczonej ingerencji w jej strukturę z zastrzeżeniem odwracalności podjętych zabiegów a przede wszystkim zachowanie oryginalnych przeszyć pikowania.
Historia
Pierwsze informacje w literaturze na temat historii żupana Stanisława Żółkiewskiego pojawiają się już w piśmiennictwie historycznym. Powtarzają je także w XIX wieku Julian Ursyn Niemcewicz, oraz Sabina z Gostkowskich Grzegorzewska. Nie jest jednak pewne, czy żupan, o którym podają pisma jest tym, który obecnie znajduje się w zbiorach Muzeum Narodowego w Krakowie. Historię obiektu potwierdza dopiero inwentarz zbiorów puławskich, gdzie pod datą 17 maja 1738 roku, żupan funkcjonuje pod określeniem "kaftan obozu Żółkiewskiego". Jak podaje prof. Żygulski w swojej publikacji, przechowywany był w Świątyni Sybili wraz z burką Stanisława Czarnickiego, szczątkami szat Żółkiewskiego i pamiątkami po Chmilenickim, w szafie po prawej stronie od wejścia, w ostatniej- trzeciej, przeszklonej części. W Puławach pozostawał do czasu ofiarowania go przez córkę Jakuba Sobieskiego, Marię Karolinę de Bouillon. Michałowi Kazimierzowi Radziwiłłowi "Rybeńce". Po katastrofie Puław przechowywany był w Krasiczynie i Sieniawie. Obecnie wchodzi w skład kolekcji Muzeum Książąt Czartoryskich w Krakowie.
Analiza i stan zachowania
Żupan wykonany jest z jedwabnego, złocisto-żółtego atłasu, watowany jedwabną warstwą ocieplającą w kolorze naturalnego jedwabiu a miejscami barwionego na czerwono. Całość podszyta jest jedwabną, ciemno-złocistą podszewką. Pomiędzy warstwami ocieplenia i podszewki zostały wprowadzone warstwy białego płótna i bawełnianej gazy. Konstrukcja ubioru jest bardzo złożona. Poły żupana są cięte ze skosu i z przodu zachodzą na siebie. Po bokach poszerzane są klinami z rozcięciami. Zapinane są na pasmanteryjne guzy i haftki. Żupan posiada wysoki, stojący kołnierz, równej wysokości oraz długie rękawy, zwężające się ku dołowi. Przeszycia na całości obiektu tworzą pionowe, wałki pikowania o szerokości około trzech centymetrów. Pojawiają się również w wersji poprzecznej, w rękawach w formie wałeczków, co dwa centymetry. Gęstsze przeszycia, wykonane czerwoną nitką, obecne są również na kołnierzu i mankietach.
Program prac konserwatorskich
Przed przystąpieniem do prac konserwatorskich wykonano ocenę stanu zachowania obiektu oraz jego dokumentację opisową i fotograficzną. Kolejnym krokiem było przeprowadzenie kwerend obiektów, wykonanych tą samą techniką. Następnie pobrano próbki do badań analitycznych i wykonano analizę surowców włókienniczych przy wykorzystaniu technik obrazowania optycznego w dużym powiększeniu. Przy wykorzystaniu mikroskopu dokonano również analizy technicznej i technologicznej żupana. Morfologię powierzchni włókien pobranych z różnych części żupana wykonano za pomocą skaningowego mikroskopu elektronowego (SEM) pod kątem osłabienia i uszkodzenia. Opracowano metodę konserwatorską, umożliwiającą zachowanie i zabezpieczenie obiektu. Zasadnicza konserwacja według wybranej metody trwała ponad 2 lata. Finalnie opracowano sposób i strategię ekspozycji, uwzględniających optymalne warunki dla obiektu, oraz wykonano powykonawczą dokumentację konserwatorską obiektu.
Opracowanie: Anna Olkuśnik-Tabisz – kierownik Pracowni Konserwacji Tkanin i Ubiorów MNK, Joanna Zawierucha-Gomułka - Pracownia Konserwacji Tkanin i Ubiorów MNK
Zdjęcia: Magdalena Kasprzak
-
Pobierz zdjęcie
-
Pobierz zdjęcie
-
Pobierz zdjęcie
-
Pobierz zdjęcie
-
Pobierz zdjęcie
-
Pobierz zdjęcie
-
Pobierz zdjęcie
-
Pobierz zdjęcie
-
Pobierz zdjęcie
