Od oryginału do „falsu”. O (neo)średniowiecznych wyrobach z kości słoniowej
Dzieła z kości słoniowej (tzw. ivoiry) są wyjątkowymi przykładami średniowiecznego rzemiosła artystycznego. Ograniczona dostępność, wartość materiału, jakim była kość słoniowa, oraz złożona symbolika przedstawień sprawiły, że na dzieła te pozwolić sobie mogli wyłącznie najbogatsi dworzanie oraz duchowieństwo. Średniowieczne wyroby z kości słoniowej podzielić można na dwie główne grupy. Pierwszą z nich tworzą dzieła o charakterze sakralnym, takie jak figurki Marii z Dzieciątkiem, dyptyki i tryptyki pasyjne. Znakomite przykłady reprezentujące tę grupę znajdują się także w kolekcji Książąt Czartoryskich, która może poszczycić się największym zbiorem ivoirów w Polsce. Za rozszerzenie kolekcji odpowiedzialny był książę Władysław Czartoryski, miłośnik sztuki dawnej, a przede wszystkim rzemiosła artystycznego. Drugą kategorię stanowią dzieła o świeckiej funkcji i ikonografii – oprawy lusterek ilustrowane m.in. scenami z polowań i innych zabaw dworskich, figury szachowe, a także służące do przechowywania kosztowności skrzyneczki o ściankach zdobionych epizodami z najsłynniejszych romansów rycerskich i historii antycznej. Wytwarzane od średniowiecza wyroby z kości słoniowej stały się w XIX wieku popularnymi przedmiotami kolekcjonerskimi, a zapotrzebowanie na nie przewyższało liczbę zachowanych przedmiotów. Niszę tę wypełnili wówczas znakomici fałszerze dzieł sztuki – spod ich rąk wyszło wiele dzieł jeszcze do niedawna uważanych przez badaczy za średniowieczne. Przez wiele dziesiątek lat te tzw. falsy pozostawały nierozpoznane, czego doskonały przykład stanowi kubek do gry w kości z kolekcji Czartoryskich.
W jaki sposób można więc odróżnić oryginalne dzieła z kości słoniowej od fałszywych? Jakiego rodzaju dzieła były najczęściej kopiowane i falsyfikowane? Czy dziewiętnastowieczni kolekcjonerzy często padali ofiarą podobnych oszustw? Na te i inne pytania odpowiemy podczas kolejnego spotkania z cyklu „O czym mówią rzeczy? Opowieści dzieł sztuki z kolekcji Czartoryskich”.
Elżbieta Musialik, adiunkt, Muzeum Książąt Czartoryskich