Galeria Sztuki Polskiej XIX wieku

Sztukę epoki oświecenia reprezentują w galerii różnorodne kierunki artystyczne drugiej połowy XVIII wieku: od kontynuatorów późnobarokowego malarstwa włoskiego i rokokowego malarstwa francuskiego, po inspiracje angielskim malarstwem portretowym i neoklasycyzm. Dominantę Sali oświecenia stanowi "Portret Stanisława Augusta Poniatowskiego" w stroju koronacyjnym, mecenasa sztuki na polskim tronie, którego polityka kulturalna lansująca nowe pojmowanie narodowej tożsamości, wskazała ważne obszary rozwoju sztuki polskiej, aktualne także w XIX wieku: kształcenie artystów w kraju na poziomie akademickim oraz wizualizację narodowej historiografii. Tematyka obrazów i rzeźb skoncentrowana jest wokół portretu (reprezentacyjnego, intymnego, alegorycznego i ukrytego - déguisé) oraz przeszłości ukazywanej w sposób alegoryczny, egzemplaryczny lub historyczny. Wśród autorów prac znalazły się nazwiska najwybitniejszych artystów pracujących w Polsce w drugiej połowie XVIII i na początku XIX wieku: Marcella Bacciarellego, Józefa Grassiego, Bertela Thorvaldsena, Jana Norblina, Jakuba Tatarkiewicza, Franciszka Smuglewicza, Kazimierza Woźniakowskiego.

Romantyzm na potrzeby ekspozycji rozumiany jest jako zjawisko artystyczne obejmujące okres od schyłku XVIII wieku do połowy XIX stulecia, występujące w różnym nasileniu i zróżnicowanej formie. Na ziemiach polskich zapowiadające go zjawiska pojawiły się po utracie niepodległości w roku 1795, a jego właściwy rozwój datuje się od lat dwudziestych XIX wieku. Apogeum rozkwitu romantyzmu stanowił okres powstania listopadowego, zaś jego schyłek przypadł na lata po upadku powstania styczniowego. Podobnie jak w przypadku romantyzmu europejskiego, romantyzm polski nie wykształcił w dziedzinie sztuki jednorodnego oblicza. Najistotniejszą jego cechą był patriotyczno-niepodległościowy charakter, w ramach którego toczyła się dyskusja na temat potrzeby stworzenia sztuki narodowej. Dzieła zgromadzone w Sali Michałowskiego charakteryzuje historyczny sposób myślenia połączony z pełnymi sprzeczności postawami ideowymi: demokratyczne myśli sąsiadują z przekonaniami konserwatywnymi, nawiązującymi do nienaruszalnej przeszłości i tradycji. Romantyczne treści wyrażone zostały w utworach o różnorakich formach.

Dzięki swej typowości – lub, dla odmiany, wyjątkowości – dzieła te stanowią rozwiązania interesujące pod względem treściowym lub stylistycznym. Nazarenizm Wojciecha Stattlera sąsiaduje ze znakomitą warsztatowo sztuką Henryka Rodakowskiego i Józefa Simmlera, rzymsko-francuski rodowód dzieł Januarego Suchodolskiego zestawiono z niezwykle indywidualną twórczością Piotra Michałowskiego, najwybitniejszego artysty polskiego romantyzmu.

W XIX wieku akademie sztuk pięknych kształtowały europejskie malarstwo i rzeźbę nauczając dość powszechnie akceptowanych zasad, do realizacji których aspirowali także pedagodzy uczelni artystycznych w Krakowie i Warszawie. Do najważniejszych zaliczano m.in. przekonanie, iż powinnością sztuki jest ukazywanie piękna idealnego zrodzonego w umyśle artysty pod wpływem obserwacji i korekty natury oraz podział sztuki na gatunki wartościowane od najważniejszych – alegorii i malarstwa historycznego, poprzez portrety i malarstwo rodzajowe, po niedoceniane pejzaże i martwe natury. Dlatego w sali Wokół akademii przedstawione zostały obrazy historyczne i portrety, które w akademickiej hierarchii gatunków, a w ślad za tym na paryskich Salonach i innych wystawach, ceniono najwyżej. Polscy artyści interesowali się malarstwem i rzeźbą historyczną, gdyż dawały im możliwość przedstawiania tematyki poświęconej narodowej przeszłości, pożądanej przez polską publiczność i krytyków. Ceniono zwłaszcza wielkoformatowe dzieła o wzniosłej treści, jak np. "Opłakane apostolstwo" Wojciecha Gersona, "Pochodnie Nerona" Henryka Siemiradzkiego. Popularnością wśród szerokich kręgów odbiorców sztuki cieszyły się także mniejsze formaty, tańsze i łatwiej dostępne, często o mniej skomplikowanych treściach, ukazujące sceny anegdotyczne, ekscytujące lub znane z legend ("Ofiarowanie kura Bractwu Kurkowemu" Władysława Łuszczkiewicza, "Iwan Groźny" Jana Matejki, "Stanisław Oświęcim przy zwłokach Anny Oświęcimówny" Stanisława Bergmana, "Jan Kochanowski z Urszulką" Zygmunta Trembeckiego). Niedoścignionym mistrzem malarstwa historycznego był Jan Matejko, którego monumentalne obrazy, będące z pozoru prostą, realistyczną ilustracją wydarzenia, zawierały skomplikowane treści, które można rozpatrywać na kilku poziomach interpretacyjnych – historycznym, politycznym i historiozoficznym ("Hołd pruski", "Kościuszko pod Racławicami"). Warto też zwrócić uwagę na znakomite portrety najlepszych polskich artystów: Jana Matejki, Henryka Rodakowskiego, Kazimierza Pochwalskiego i Tadeusza Ajdukiewicza.

Tendencje realistyczne pojawiły się w sztuce polskiej od lat czterdziestych XIX wieku. W odniesieniu do dzieł malarstwa i rzeźby realizm polegał w głównej mierze na próbie utrwalenia zaobserwowanych w naturze form i zjawisk, z pominięciem stylizacji i idealizacji. Kryterium piękna zostało zastąpione kryteriami prawdy i obiektywizmu. Obserwacja rzeczywistości w połączeniu z chęcią zachowania wierności wobec natury spowodowały podkreślanie ulotności, chwili. Wybierano tematy współczesne, odnoszące się zarówno do wydarzeń ważnych, jak i zwykłych, codziennych, mało znaczących. Bohaterem stał się zwykły człowiek, ukazywany w całej swej fizycznej i psychologicznej różnorodności. Rozkwit przeżywało malarstwo pejzażowo-rodzajowe. W Sali Chełmońskiego wyodrębniono poszczególne środowiska twórcze, m.in. związaną z Warszawą tzw. grupę Marcina Olszyńskiego (Franciszek Kostrzewski, Józef Szermentowski, Wojciech Gerson). Inspiracje twórczością francuskich pejzażystów zwanych barbizończykami prezentują Józef Szermentowski i Władysław Ciesielski. Szeroko reprezentowane jest również środowisko tzw. polskich monachijczyków, czyli artystów związanych z monachijskim ośrodkiem artystycznym (m.in. Józef Brandt, Józef Chełmoński, Maksymilian i Aleksander Gierymscy, Stanisław Witkiewicz, Roman Kochanowski, Władysław Malecki). Wokół "Czwórki" Chełmońskiego zgromadzono dzieła artystów współtworzących tzw. pracownię w Hotelu Europejskim w Warszawie (J. Chełmoński, S. Witkiewicz, A. Chmielowski, A. Gierymski). Tzw. polski impresjonizm stanowił jedynie częściową adaptację założeń kierunku, złagodzoną w stosunku do wersji francuskiej. Polegał na połączeniu realizmu i naturalizmu z pewnymi elementami impresjonistycznego obrazowania (rozjaśniona tonacja barwna, malowanie czystymi kolorami, dywizjonizm). W Sukiennicach prezentowany jest na przykładzie dzieł Władysława Podkowińskiego, Józefa Pankiewicza, Jana Stanisławskiego oraz Leona Wyczółkowskiego. W tej części ekspozycji prezentowane są również dzieła powstałe u schyłku stulecia, łączące symbolizm z estetyką ekspresjonizmu. Do sztandarowych przykładów takich rozwiązań należy "Szał" Władysława Podkowińskiego. Pełna symbolicznych treści, młodopolska twórczość Jacka Malczewskiego, stanowi ideowe zamknięcie ekspozycji, wprowadzające widza w problematykę Galerii Sztuki Polskiej XX wieku, znajdującą się w Gmachu Głównym Muzeum Narodowego w Krakowie.