Ogrody rzeźbiarek

Projekt „Ogrody rzeźbiarek” to szlak edukacyjny łączący przyjemność spaceru ze zdobywaniem wiedzy o sztuce kobiet. Odwiedzając ogrody naszych muzealnych oddziałów, będzie można zapoznać się z twórczością artystek, które kształtowały obraz rzeźby polskiej od końca XIX wieku do dziś.

Nie wszyscy zwiedzający wystawy w Muzeum Narodowym w Krakowie wiedzą, że poza bezcenną kolekcją dzieł sztuki do krakowskiego muzeum należy kilka wspaniałych ogrodów i stylowych dziedzińców. Zabytkowy ogród Oddziału MNK Czapscy został w 2018 roku wpisany na listę Małopolskiego Szlaku Ogrodów, a prócz ozdobnej roślinności i historycznego lapidarium mieszczą się w nim dzieła dwóch wybitnych rzeźbiarek: Morfeusz Teofili Certowicz, podarowany przez autorkę Muzeum Narodowemu w 1903 roku, oraz Postacie kroczące Magdaleny Abakanowicz. Grupa trzech żeliwnych figur słynnej na świecie polskiej artystki znajduje się na tyłach ogrodu od 2023 roku. Na dziedzińcu MNK Wyspiański eksponowany jest zespół trzech rzeźb Barbary Falender, wykutych w wapieniu dębnickim, zwanym „czarnym marmurem”: Sarkofag (dla matki), Sarkofag dla rodziców i będący darem artystki dla Muzeum Narodowego w Krakowie Hommage dla Aliny Szapocznikow. Fakt przekazania naszemu Muzeum tej ostatniej rzeźby zostanie w kwietniu tego roku zaakcentowany uroczystym jej odsłonięciem. Kamienne rzeźby zgodnie z wolą Barbary Falender prezentowane są razem, tworząc bardzo osobisty tryptyk funeralny – wszystkie trzy dotyczą bowiem refleksji nad przemijaniem i śmiercią. Artystka zapragnęła, by znalazły się w Krakowie: mieście, w którym rozpoczęła się długa historia wapienia dębnickiego jako materiału architektonicznego i rzeźbiarskiego.

Agata Małodobry

Rzeźby na szlaku:

Teofila (Tola) Certowicz (1862–1918)
Morfeusz
1889
brąz
Dar artystki dla Muzeum Narodowego w Krakowie, 1903

Rzeźba jest częścią fontanny w ogrodzie Pałacu Czapskich. Posąg mieści się w niszy przyściennej aediculi zwieńczonej trójkątnym frontonem. Morfeusz został ukazany jako brodaty mężczyzna w sile wieku. Jego głowę oplata wieniec ze stylizowanych kwiatów                          i owoców maku, a ręce są skrzyżowane na nagim torsie. Wokół bioder Morfeusza owinięta jest gęsto udrapowana tkanina ozdobiona kwiatami maku, u jego stóp zaś przysiadła sowa – nocny ptak. Atrybuty przypominają o właściwościach boga marzeń sennych: syna Hypnosa i bratanka Tanatosa. Zwraca uwagę stonowana dekoracyjność kompozycji: dominujący kierunek wertykalny wzbogacony jest o asymetryczne akcenty – fantazyjne wiązanie draperii i ozdobne kwiaty nadnaturalnej wielkości oraz wyobrażenie sowy. Z dzieła Certowiczówny emanuje refleksyjna, poetycka aura, która czyni je zapowiedzią symbolizmu w polskiej rzeźbie. Odlew został wykonany w Paryżu, o czym świadczy inskrypcja umieszczona na cokole i sygnatura francuskiego odlewnika. 

Magdalena Abakanowicz (1930–2017)
Postacie kroczące
2005–2006
żeliwo
Depozyt Fundacji Marty Magdaleny Abakanowicz-Kosmowskiej i Jana Kosmowskiego

Trzy bezgłowe postacie o uproszczonej anatomii wydają się składać jedynie z rozbudowanych torsów i nóg o masywnych stopach, ujętych w dynamicznym wykroku. Zróżnicowana faktura powierzchni rzeźb wywołuje biologiczne konotacje: przypomina pomarszczoną skórę lub korę drzew. To drugie skojarzenie zbliża je do otoczenia: starodrzewu ogrodu Pałacu Czapskich. Nie są to figury, lecz puste skorupy; formy po wyobrażonych postaciach. Symbolicznie przypominają o tym, że każdy z nas pozostawi po sobie trwały ślad. Wszystkie rzeźby, podobnie jak ich odpowiedniki z wielofigurowych zespołów w Poznaniu, Chicago i Vancouver, zostały ukształtowane w niepowtarzalny sposób: różnią się rozmieszczeniem bruzd i drapowań na powierzchni. Łącząc stałość natury z dynamiką chwili, pozostają w harmonijnej relacji ze sobą nawzajem, z otaczającą przyrodą i ludźmi odwiedzającymi Ogród Czapskich.

Barbara Falender (ur. 1947)
Hommage dla Aliny Szapocznikow
2023
czarny wapień dębnicki
Dar artystki

Barbara Falender stworzyła to dzieło w hołdzie wielkiej polskiej rzeźbiarce – Alinie Szapocznikow (1926–1973). Nigdy nie spotkała jej osobiście, lecz niejednokrotnie podkreślała metafizyczną więź, jaka ją z Szapocznikow łączy. Manifestowany w twórczości Aliny Szapocznikow zmysłowy sposób myślenia o ludzkim ciele jest bardzo bliski Barbarze Falender. Monumentalna rzeźbiarska kompozycja składa się z trzech oddzielnych części, które tworzą leżącą figurę kobiety: twarzy, korpusu nakrytego kołdrą i skrzyżowanych stóp. Szczegóły ciała są pieczołowicie wypolerowane, a szlachetny błysk powierzchni wydobywa głęboką, ciemną barwę kamienia. Z gładkością rzeźbionego ciała kontrastują powierzchnie, które artystka pozostawiła nieukończone, nieobrobione lub skute jedynie  z grubsza. Organiczny, surowy charakter tych matowych części przypomina o samym procesie rzeźbienia – o wyłanianiu się cielesnej formy z kamiennej bryły. Jest to wszak wyraz czci złożony przez rzeźbiarkę innej rzeźbiarce. Pierwsza wersja rzeźby powstała w 1978 roku i do dzisiaj znajduje się w Warszawie: w miejskim plenerze przy ulicy Ostrobramskiej.

Barbara Falender (ur. 1947)
Sarkofag (dla matki)
1993
czarny wapień dębnicki, różowy marmur

Sarkofag (dla matki) składa się z trzydziestu sześcianów wykutych w wapieniu dębnickim. Ułożone ciasno w kształt prostokątnej skrzyni tworzą minimalistyczną konstrukcję przestrzenną – opartą na rytmach linii przeciętych pod kątem prostym. We wnętrzu sarkofagu Barbara Falender umieściła rzeźbiarskie epitafium dla swojej matki. Oddzielając rzeźbę od przychodzących z zewnątrz widzów, autorka komunikuje intymny charakter tej rzeźby: nie powinno się jej dotykać, to przywilej artystki – córki. By zobaczyć, co jest w środku, należy się pochylić, czyli wykonać gest właściwy ceremoniom pogrzebowym, symbolicznie wziąć udział w pożegnaniu zmarłej.  W sarkofagu, niczym w relikwiarzu, Falender złożyła fragmenty kobiecego ciała w luźnym układzie: twarz, rękę z wyprostowanym palcem wskazującym, stopę, fragment nogi. Artystka wyrzeźbiła je z różowego marmuru – to kamień miejscami niemal transparentny, pokryty siecią żyłek, wybarwiony niejednolicie jak ludzka skóra, pod którą krąży krew. Łącząc fragmenty realistycznie oddanego ciała z sześcianem – jedną z doskonałych platońskich brył, Barbara Falender zespoliła w tej rzeźbie to, co przemija, z tym, co wiecznotrwałe.

Barbara Falender (ur. 1947)
Sarkofag dla rodziców
2011
czarny wapień dębnicki, stal
Zakup w ramach programu MKiDN „Regionalne kolekcje sztuki współczesnej”, 2016

Rzeźba jest odwołaniem do antycznych sarkofagów, szczególnie etruskich, w których z wielką czułością przedstawiane były pary małżeńskie. Nawiązuje również do kształtu kołyski przywołującego spokój i bezpieczeństwo. Dzieło to poprzedzały liczne studia rysunkowe i rzeźbiarskie, gdyż artystka szukała najdoskonalszego sposobu ujęcia zamierzonej kompozycji. Rzeczywisty ciężar kamiennej bryły został zrównoważony lekkością przedstawionej sytuacji: w hamaku bujają się tytułowi rodzice, śpiący pod jedną kołdrą. Matka i ojciec leżą symetrycznie naprzeciw siebie, dotykając stopami policzków drugiej osoby. Tworzą w ten sposób zamkniętą całość. Uzupełniają się wzajemnie, jedno zależne od drugiego i odwrotnie; są jednością uformowaną przez miłość. W tej pracy, podobnie jak we wcześniejszym Sarkofagu, cielesność łączy się z geometrią. Leżący rodzice zawieszeni są w hamaku rozpiętym na stalowej ramie w formie otwartego, linearnego prostopadłościanu. W rysunkach poprzedzających powstanie rzeźby wyraźnie widoczna jest idea, która w ostatecznej wersji przyjęła formę subtelnej aluzji do wyjściowej koncepcji: początkowo artystka widziała sarkofag jako rzeźbę podtrzymywaną przez cztery filary. Siedzące na filarach postacie czterech młodych kobiet to córki upamiętnionej pary: autorka i jej trzy siostry. Rzeźba jest interaktywna – hamak można delikatnie rozkołysać. „Ruch masy kamienia jest zaprzeczeniem jego naturalnej statyki. Jest metaforą ukojenia i przezwyciężenia śmierci” – tłumaczyła artystka.

Barbara Falender urodziła się w 1947 roku we Wrocławiu. Ukończyła studia rzeźbiarskie na warszawskiej Akademii Sztuk Pięknych w pracowni Jerzego Jarnuszkiewicza. W jej twórczości, od debiutu w latach 70. XX wieku centralne miejsce zajmuje ludzkie ciało, zarówno w aspekcie zmysłowym, jak i w kontekście przemijania  oraz śmierci. Artystka zajmuje się rzeźbą w najbardziej klasycznym znaczeniu: większość prac własnoręcznie wykuwa w kamieniu. Niekiedy tworzy odlewy z brązu, a także syntetycznych materiałów. Mimo tradycyjnego charakteru sztuka Barbary Falender jest wciąż bardzo aktualna. Regularnie odbywają się wystawy indywidualne prezentujące twórczość tej artystki. W ciągu ostatniego roku wzięła udział w ważnych wystawach zbiorowych: The Plastic Body. Sculpture from Poland 1960–1989 w Stavanger Kunstmuseum w Norwegii i Chcemy całego życia! Feminizmy w sztuce polskiej  w Państwowej Galerii Sztuki w Sopocie.

Agata Małodobry