MONUMENT I DETAL – SZTUKA I MAJESTAT ARCHITEKTURY

Architekturę poznajemy z wielu perspektyw – przez analizę jej naukowych i technicznych podstaw, kunszt architektów, budowniczych i rzemieślników bądź według stylu, funkcji czy przeznaczenia. Ekspozycja prezentuje przekrój bogactwa tej sztuki w 67 starodrukach i na 16 mapach oraz planach, wydanych od XVI do XIX w.

Teoria architektury została przedstawiona w traktatach naukowych. Dzieło O architekturze – napisane przez Witruwiusza, rzymskiego twórcę z I w. p.n.e., ponownie odkryte na początku XV w. – miało decydujący wpływ na rozwój architektury renesansowej. Witruwiusz kładł duży nacisk na proporcje i harmonię w budowlach, co kontynuowali późniejsi architekci. Jego idee podjęli włoscy mistrzowie, w tym Leone Battista Alberti i Sebastiano Serlio. Alberti, jeden z głównych prekursorów renesansu, zdefiniował zasady klasycznych proporcji i wprowadził nowatorskie podejście do perspektywy linearnej. Z kolei Serlio, działający na dworze francuskim, był autorem podręcznika, który miał wpływ na rozwój architektury w całej Europie. W późniejszym okresie na polskim gruncie działał Stanisław Solski, jezuita i konstruktor. Jego praca Architekt Polski opisuje zasady projektowania budowli, a także zastosowanie maszyn do wznoszenia konstrukcji.

Zabytki świata starożytnego zostały ukazane dzięki przewodnikom i opisom podróży. Pauzaniasz, grecki geograf żyjący w II w., to autor pierwszego przewodnika po antycznym świecie greckim. Relacje XVI-, XVII- i XVIII-wiecznych podróżników, takich jak Mikołaj Krzysztof Radziwiłł „Sierotka”, Cornelis de Bruyn czy Jean Struys, podają informacje m.in. o piramidach w Gizie, o Persepolis z grobowcami królów Persji lub też o starożytnych świątyniach greckich i rzymskich.

Architektura sakralna doskonale ilustruje przemiany formalne zachodzące na przestrzeni wieków. Strzelistość i rozmach gotyku zachwycają w takich budowlach jak paryska Sainte-Chapelle czy gdańska bazylika Mariacka. Ich monumentalna forma odzwierciedla duchową i artystyczną wizję średniowiecza. Bazylika św. Piotra w Watykanie jest nie tylko symbolem renesansowego odrodzenia antycznych ideałów, ale też pomostem do barokowej ekspresji, która  może  również przybierać takie formy jak w londyńskiej katedrze św. Pawła. Na tle tych znanych świątyń odznaczają się także polskie sanktuaria: jasnogórski klasztor czy opactwo na Świętym Krzyżu – miejsca o wielkim znaczeniu religijnym i architektonicznym.

Architektura świecka ukazana jest przede wszystkim przez pałace i budynki użyteczności publicznej. Uwagę przyciągają gotycki pałac weneckich dożów czy pełen barokowego przepychu drezdeński Zwinger, a także neoklasycystyczny Hôtel de Ville w Nancy. Nie mniej interesujące są Szpital Królewski w Plymouth, budynek więzienia czy nawet prosty młyn wodny – obiekty ważne w przestrzeni życia codziennego, zaplanowane z myślą o kolejnych pokoleniach. Szczególnym rodzajem architektury jest budownictwo militarne, ukazane w postaci widoków twierdz i bastionów.

Piękno architektury tkwi także w detalu. To właśnie w dekoracyjnych wnętrzach, fontannach, pomnikach czy ołtarzach objawia się kunszt dawnych mistrzów. Doskonałymi przykładami są słynna barokowa Galeria Zwierciadlana w pałacu wersalskim i gabinet numizmatyczny w dawnej rezydencji elektorskiej w Berlinie. Rokokowy wdzięk prezentuje fontanna Neptuna w Nancy. Warto też zwrócić uwagę na dwa pomniki: kolumnę Zygmunta w Warszawie oraz kolumnę św. Januarego w Neapolu, a także na Drzwi Święte na otwarcie Roku Jubileuszowego 1650 w Rzymie.

Fascynującym zjawiskiem w historii sztuki i architektury jest tzw. architektura efemeryczna – tymczasowa, tworzona na konkretne okazje. Choć nietrwała, potrafi robić ogromne wrażenie, zwłaszcza przez okazałe konstrukcje funeralne. Poznajemy zarówno rekonstrukcje antycznych obrzędów pogrzebowych, jak i spektakularne nowożytne castra doloris – dekoracyjne konstrukcje katafalków wznoszone na czas uroczystości żałobnych. Przykładem są imponujące oprawy pogrzebowe Marii Klementyny Sobieskiej oraz jej dziada, króla Jana III Sobieskiego. Uwagę przyciągają także prowizoryczne budowle wznoszone z okazji wyjątkowych wydarzeń, jak np. koronacja obrazu Matki Bożej w Berdyczowie. Choć wszystkie te budowle miały charakter tymczasowy, to ich estetyka i symboliczne znaczenie zapisały się w dziejach architektury.

Kuratorzy wystawy: Iwona Długopolska, Patryk Niemiec