Pieczęcie i Typariusze

Pieczęcie i typariusze – ściśle powiązane pojęcia: pieczęć to znak (graficzny, napisowy) reprezentujący osobę lub instytucję, świadczący o indywidualnej własności, a typariusz – przedmiot, którym ów znak jest wykonywany i wielokrotnie powtarzany. Pieczęcią powszechnie nazywamy każdy rodzaj odbitego czy odciśniętego znaku, bez względu na materiał z jakiego została wykonana.

Typariusz, czyli tłok pieczętny sporządzany był z materiałów trwałych: kamieni, metali, a pieczęć, będąca rezultatem jego odbicia lub odciśnięcia, z masy plastycznej, twardniejącej po stosunkowo krótkim czasie.

Dokumenty pisane na pergaminie najczęściej opatrywano pieczęciami wyciśniętymi w wosku oraz wyjątkowo – jako tzw. bulle – w metalu (ołów, złoto). Odciski tłoku w wosku najczęściej zabezpieczano specjalnie uformowaną miseczką z nieoczyszczonego wosku, albo drewnianymi, toczonymi pudełkami i metalowymi puszkami, zamykanymi ozdobnymi wieczkami. Pieczęcie przywieszano przy dokumencie na paskach pergaminu lub sznurach skręconych np. z barwionych pasm jedwabnych nici, przechodzących przez warstwy plastycznej masy. Znamy pieczęcie, zwłaszcza należące do monarchów, składające się z dwóch części – jak moneta posiadały awers i rewers o tych samych wymiarach.

Najstarszą odnalezioną i skopiowaną pieczęcią władców Polski piastowskiej jest pieczęć królowej Rychezy (zm.1063), od 1013 roku żony Mieszka II Lamberta, następna: jej wnuka, Władysława Hermana (1043-1102), syna Kazimierza Odnowiciela. Prezentacja odlewów pieczęci królów Polski zaczyna się pieczęcią Przemysła II (koronacja w 1295 r.) i kończy się  przykładami odcisków pieczęci i zachowanych typariuszy króla Stanisława Augusta.

Na papierowych dokumentach z XVI-XIX wieku zachowało się wiele pieczęci królewskich, dostojników kościelnych i państwowych, szeregowych przedstawicieli szlachty i miast. Odciskano je w wilgotnej masie sporządzonej z opłatka, czasem mieszanego z niewielką ilością wosku, włożonej między dwie warstwy papieru: właściwą kartę dokumentu i mniejszą karteczkę dostosowaną do wielkości tłoku pieczętnego. Od XVI wieku używano też laku, mieszanki żywic, terpentyny i oleju, zmiękczanej przez podgrzanie i szybko stygnącej i twardniejącej. Typariuszami rytowanymi jako negatywowy obraz czy napis można także było wykonywać odbicia pieczęci tuszowych, czy raczej kopciowych (bo okopcony nad świeczką tłok pozostawiał ślad jak tusz), uzyskując białe motywy graficzne i napisy na czarnym tle. Od XVIII wieku rozpowszechniły się pieczęcie suche, odciskane bez użycia dodatkowej masy wprost w papierze, takim samym tłokiem, jaki używano do pieczęci lakowych czy opłatkowych.

Kolekcja metalowych odlewów pieczęci powstała dzięki działalności Franciszka Piekosińskiego (1844-1906), profesora Uniwersytetu Jagiellońskiego, historyka mediewisty i dyrektora krakowskiego archiwum, który doprowadził do sporządzenia odlewów ponad 700 pieczęci, przede wszystkim średniowiecznych. Niewielkie papierowe dokumenty z pieczęciami opłatkowymi, lakowymi i suchymi – kwity, poświadczenia czy protokoły – pochodzą ze zbioru Wiktora Windyka Wittyga (1857-1921) numizmatyka, sfragistyka i heraldyka, kompletowane jako materiał do badań historycznych, uwieńczonych jego publikacjami dotyczącymi herbów szlacheckich i miejskich w  Polsce.

Agnieszka Perzanowska