Na wystawie "Pątnik, podróżnik, turysta - poznawanie świata. Z kolekcji starodruków i kartografii MNK" prezentujemy wybór 60 dzieł, z okresu od XV do XIX wieku. Wszystkie poświęcone są tematyce podróżniczej, z którą zapoznajemy się poprzez literaturę pamiętnikarską, historiograficzną lub geograficzną. Starym woluminom towarzyszy 19 zabytkowych map i atlasów.

Wszelako przepłynąłem przez biblioteki i żeglowałem po oceanach. (Herman Melville, Moby Dick)

Wewnętrzna potrzeba podejmowania wędrówek i dalekich podróży do dzisiaj kształtuje ludzką psychikę, umysł i buduje społeczeństwa. Odwiecznie wpisana w kondycję człowieka oraz jego pragnienie poznawania świata, znalazła swoje odbicie na kartach starych ksiąg i na dawnych mapach. Prezentowany wybór 60 dzieł, z okresu od XV do XIX wieku, obejmuje literaturę podróżniczą, pamiętnikarską, historiograficzną, geograficzną i przewodniki o charakterze turystycznym. Uzupełniają je mapy i atlasy (19), opublikowane od XVI do XX wieku.

W świat pielgrzymek, ukazanych przez pryzmat chrześcijaństwa, wprowadza nas postać ślepego mnicha, może żebraka-pielgrzyma, ukazana w drzeworycie z historii świata Wernera Rolewincka, wydanej około 1490 r. Pielgrzymów spotykamy także na ilustracjach dzieła z 1587 r. opisującego pielgrzymkę do Jerozolimy. Zaś wizerunek rodzimego pątnika Mikołaja Krzysztofa Radziwiłła odnajdujemy w wydaniach jego "Peregrynacji do Ziemi Świętej" z 1601 i 1611 r. Szczególny kult Matki Boskiej obrazują święte wizerunki Maryi i opisy sanktuariów jej poświęconych. Uwagę zwraca przedstawienie Matki Boskiej Częstochowskiej z pierwszej zachowanej, drukowanej ulotki dla pielgrzymów opowiadającej historię cudownego obrazu, wydanej prawdopodobnie w Krakowie około 1521 r. Znaczenie pielgrzymek w islamie oddaje widok najświętszego miasta muzułmanów Mekki i Al-Kaby, pochodzący z opisu Arabii wydanego w 1847 r.

Podróże powszechnie podejmowane od zamierzchłej starożytności, w średniowieczu stały się domeną kupców, pielgrzymów i studentów. Jednak dopiero wielkie odkrycia geograficzne XV i XVI w. przyniosły przełom w skali efektów podejmowanych ekspedycji. Wizerunki wielkich odkrywców m. in. Kolumba, Amerigo Vespucciego, Ferdynanda Magellana można podziwiać na spektakularnej dwuczęściowej mapie obu Ameryk, pochodzącej z Atlasu historycznego Henri Abrahama Chatelaina z 1732 r.

Najbardziej dla nas interesującym rezultatem podróży były pisane przez ich uczestników wspomnienia, opisy, traktaty naukowe, krótkie relacje w formie listów. Wydawane były często z planami oraz mapami, wprowadzającymi niekiedy wzór powielany później przez innych kartografów, jak np. w przypadku mapy Krymu zamieszczonej w dziele Marcina Broniowskiego "Tartariae Descriptio" z 1595 r. Wielkim atutem tych prac były publikowane w nich ilustracje, ukazujące egzotykę tych ziem, ich mieszkańców i przyrody. Bogato ilustrowane są dzieła uczonych Athanasiusa Kirchera o Dalekim Wschodzie z 1667 r., praca Johannesa Scheffera o Laponii z 1678 r., czy "Historia ludów północnych" Olausa Magnusa z 1567 r. Dzieło Magnusa uzupełnione zostało pomniejszoną i zmodyfikowaną wersją tzw. Carta Marina, mapy po raz pierwszy publikowanej w 1539 r. w Wenecji. Było to najwcześniejsze, w miarę wierne, odwzorowanie Półwyspu Skandynawskiego i wybrzeży Morza Bałtyckiego. Zaś najbardziej aktualne w XVII w. przedstawienie dolnego biegu Wołgi możemy podziwiać na mapie z dzieła Adama Oleariusa o podróży odbytej w latach 1633-1639 do Moskwy i Persji. Ta literatura świadczy także o tym, że bardzo długo, wyprawiając się jednocześnie przez oceany, Europejczycy odkrywali własny kontynent.

Z myślą o podróżnych powstawały również rozmaite przewodniki i itineraria, które dostarczały konkretnych, praktycznych informacji dotyczących podróżowania. Wkraczający od XVII wieku na drogi Europy turysta, coraz bardziej widoczny w wieku XVIII, był człowiekiem z kręgów elit, który w swoim Grand Tour zdobywał wiedzę i doświadczenie, albo odpoczywał i leczył się u wód. Wiek XIX m. in. dzięki kolejom i żegludze parowej, przyniósł zmiany gospodarcze i społeczne, a wraz z nimi masową turystykę i jej rozwój. Zmiany te ukazuje wielka mapa komunikacyjna świata wydana w Paryżu w 1884 r., zamieszczająca gęstą siatkę połączeń kolejowych i wodnych na morzach i kontynentach.