Disce puer – podręczniki, encyklopedie i dzieła naukowe

„Disce puer latine, ego faciam te mościpanie” – „Ucz się, chłopcze, łaciny, a ja zrobię cię mościpanem” – tak miały brzmieć słowa wypowiedziane przez króla Stefana Batorego do pewnego ucznia w Zamościu. Kierując się przesłaniem królewskiego stwierdzenia, ukazujemy znaczenie i rozwój edukacji na przestrzeni wieków w Polsce i Europie. Prezentujemy wybrane dawne księgi i kartografię ze zbiorów Muzeum Narodowego w Krakowie, pokazujące, jak i gdzie nauczano młode pokolenia w minionych czasach.

Na wystawie można oglądać 84 księgi i druki ulotne oraz 21 map, atlasów i plansz edukacyjnych wydanych od końca XV po początek XX wieku. Wśród eksponowanych dzieł są podręczniki szkolne i uniwersyteckie, książki z zakresu pedagogiki i dydaktyki, a także poradnictwa w dziedzinie edukacji i nauczania oraz zdobywania różnych codziennych umiejętności, ponadto elementarze, katechizmy, encyklopedie, atlasy, prace publicystyczne i dzieła naukowe odnoszące się do kwestii szkolnictwa i wychowania młodzieży obojga płci oraz rozporządzenia i ustawy dotyczące prawa szkolnego i obowiązków nauczycieli.

Ryciny ilustrujące owe dzieła pozwalają zobaczyć wnętrze dawnej sali lekcyjnej, uczniów i nauczycieli przy pracy, studentów z wykładowcą uniwersyteckim, wygląd szkoły w XIX wieku czy tak dobrze nam znany budynek Akademii Krakowskiej, ale również podziwiać Oxford i Cambridge. Można także przyjrzeć się ćwiczeniom fizycznym chłopców i dziewcząt na drzeworytach z XVI wieku i litografiach z pierwszej połowy XIX wieku, zapoznać się z arkanami sztuki szermierczej dzięki XVI-wiecznym drzeworytom oraz poznać tajniki jeździectwa i wiedzy o koniach, podziwiając miedzioryty w dziełach z XVII i XVIII wieku.

Zaprezentowane księgi ukazują ewolucję systemu edukacji od średniowiecznego nauczania tzw. sztuk wyzwolonych przez rozwój w XVI i XVII wieku gimnazjów i akademii o charakterze humanistycznym (Akademii Zamojskiej, Akademii Rakowskiej, gimnazjum w Lesznie) po XVIII-wieczną reformę nauczania w duchu zasad oświecenia.

Na uwagę zasługują XVI-wieczne podręczniki w języku łacińskim wydane na użytek Akademii Krakowskiej, które prezentują między innymi scholastyczny system nauczania poprzez trivium, czyli etap wstępny nauki obejmujący gramatykę, dialektykę i retorykę, oraz quadrivium, do którego zaliczano geometrię, arytmetykę, astronomię i muzykę. Trivium i quadrivium wchodziły w skład siedmiu sztuk wyzwolonych, tzw. septem artes liberales, których poznanie i ukończenie było warunkiem koniecznym do studiowania prawa, medycyny czy teologii. Podręczniki były ilustrowane objaśniającymi ich treść drzeworytami: w traktacie z 1506 roku autorstwa Jana Głogowczyka, profesora Akademii Krakowskiej, zamieszczony jest na przykład drzeworyt ukazujący średniowieczny obraz wszechświata z Ziemią w centrum, a strukturę poznania bytu w oparciu o Arystotelesa reprezentuje drzewo Porfiriusza przedstawione na drzeworycie w pracy papieża Jana XXI wydanej w Krakowie w 1514 roku. Z kolei w podręczniku arytmetyki Joannesa de Sacrobosco z 1521 roku odnajdujemy cyfry arabskie wprowadzone przez autora do nauczania podstaw matematyki.

Ważną postacią w historii edukacji był Jan Ámos Komenský, czeski pedagog i filozof działający w XVII wieku, między innymi przez długie lata w Lesznie, propagator nowoczesnego sposobu nauczania. Na wystawie prezentujemy jego Świat w obrazach z 1667 roku, bogato ilustrowany i wydany w czterech językach, stanowiący wzór dla późniejszych podręczników szkolnych. Pokazujemy również przygotowany przez tego pedagoga jeden z najsłynniejszych podręczników do nauki łaciny Janua linguarum aurea reserata, czyli Drzwi języków otworzone, w edycji z 1675 roku. Przetłumaczony na różne języki, stał się podręcznikiem także do nauki języków narodowych.

Inne podejście do wychowania młodego pokolenia reprezentuje XVII-wieczny swoisty kodeks karania zatytułowany Chłopiec wycwiczony, autorstwa Adriana Krzywodębskiego, który wydał go pod pseudonimem. Ten zbiór 16 wierszowanych artykułów odnosi się do codziennych obowiązków młodego sługi. Każda z opisanych posług obwarowana jest określoną liczbą plag, jakie grożą chłopcu w sytuacji niewypełnienia należycie swoich zadań. Poradnik trudno dziś nazwać dobrą metodą wychowawczą, ale takie właśnie zalecenia kierowano do wychowawców przez stulecia.

Osobną grupę stanowią podręczniki szkolne w języku polskim z drugiej połowy XVIII wieku wydane na zlecenie Towarzystwa do Ksiąg Elementarnych, działającego w latach 1775–1792 z ramienia Komisji Edukacji Narodowej. Wielkie dzieło reformy polskiego szkolnictwa, zapoczątkowane powstaniem Collegium Nobilium w 1740 roku i Korpusu Kadetów w 1765 roku, realizowała Komisja Edukacji Narodowej, której ustanowienie wprowadzał Uniwersał z października 1773 roku.

Wieki XVII i XVIII przyniosły zatem nowoczesne metody nauczania, które w pełni ugruntowały się w polskim szkolnictwie w XIX wieku. Do zadań nauczyciela, ujętych w regulaminie szkół elementarnych z 1809 roku, należało teraz „starać się […] aby nie odstręczył Uczniów od Szkoły, ale raczey do niey zachęcił, czyniąc ile bydź może Naukę przyiemną”.

Iwona Długopolska

kurator i koordynator wystawy