Beresteczko 1651. Srebrne antependium z sanktuarium Matki Boskiej Chełmskiej

Antependium to ozdobna zasłona, którą umieszcza się poniżej stołu ołtarzowego (mensy). Srebrne antependium z kościoła kolegiackiego w Chełmie jest jedyną pamiątką dawnego, barokowego wystroju tej świątyni, która do 1874 r. była katedrą unickiej diecezji obrządku wschodniego.

Diecezja ta przystąpiła do unii z Rzymem już w r. 1596. Pierwotna cerkiew katedralna została rozebrana w XVIII w. i zastąpiona nową budowlą, którą w formach późnego baroku zaprojektował włoski architekt Paolo Fontana. Prace budowlane zakończono w r. 1756. W okresie rozbiorów Cerkiew greckokatolicka została zlikwidowana przez cara, a chełmską katedrę przekazano prawosławnym. Architektura i wystrój świątyni został przerobiony na modłę moskiewską, zaś srebrne antependium odesłano do Orużenoj Pałaty w Moskwie, skąd wróciło dopiero w r. 1923, odebrane Rosjanom po traktacie ryskim.

Dawna katedralna cerkiew chełmska jest miejscem, gdzie od niepamiętnych czasów czczono bizantyjską ikonę Matki Boskiej z Dzieciątkiem, namalowaną w XII wieku. Jest to przedstawienie w typie Hodegetrii, w odmianie zwanej Dexiokratousa, co oznacza, że Maria trzyma Dzieciątko na prawej ręce. W dawnej Rzeczypospolitej był to jeden z najbardziej popularnych wizerunków maryjnych, który został w r. 1765 uroczyście ukoronowany papieskimi koronami przysłanymi z Rzymu. Po II wojnie światowej wywieziono go z Chełma na Ukrainę i ukryto na półwiecze. Ikonę ujawniono dopiero po upadku Związku Radzieckiego. Dziś znajduje się w Łucku.

Matka Boska Chełmska zawdzięczała  swoją sławę nie tylko licznym cudom, jakich wierni doświadczali w tamtejszym sanktuarium, ale też roli, jaką spełniła w czasie powstania Chmielnickiego. W r. 1651 król Jan Kazimierz zabrał ją ze sobą do wojennego obozu pod Beresteczkiem. Bitwa jaka rozegrała się tam w dniach 28-30 czerwca należała do największych starć militarnych nowożytnej Europy. Polacy odnieśli zwycięstwo nad połączonymi wojskami Kozaków i Tatarów, a po wygranej batalii przystąpili do oblężenia nieprzyjacielskiego taboru. W dniu 10 lipca w obozie kozackim wybuchła panika. Kozacy rzucili się do ucieczki przez bagna. Wielu utopiło się, reszta została dobita. Liczbę poległych szacuje się na 30 tysięcy.

Matce Boskiej Chełmskiej powszechnie przypisywano opiekę i pomoc w zwycięstwie. Na antependium ukazano obozowy namiot, w którym wystawiono cudowną ikonę, adorowaną przez króla Jana Kazimierza. Wojskowi rzucają zdobyczny sztandar tatarski, spętani Kozacy i Tatarzy pokornie przyjmują klęskę. Niedobitki wrogiej armii ścigane przez polskich jeźdźców uciekają przez mokradła gromieni piorunami z chmur, w których widnieje znak MARIA.

Autorem tego znakomitego dzieła był gdański złotnik Johann Jöde (czynny 1707-1743). Przetrwało lub odnotowanych zostało 30 dzieł mistrza: naczyń z dekoracją figuralną (kufle, puchary), sreber liturgicznych i stołowych z ornamentem w stylu regencji.  Antepedium z Chełma to – obok pucharu szyprów wiślanych (1727) – najwybitniejsza z jego prac.

kurator wystawy: dr Tomasz Zaucha
współpraca: Alicja Kilijańska, dr hab. Mirosław P. Kruk
koordynator wystawy: Anna Sobesto
projekt aranżacji: Ewa Morzyniec