Czym był płaszcz hiszpański zwany też płaszczem hańby, w którym przestępca prowadzony był ulicami miasta? Jak wymierzano kary w Rosji na początku XIX wieku? Jak wyglądała próba gorącego żelaza, czyli średniowieczna metoda ustalania winy w procesie sądowym? Czego dotyczy traktat Młot na czarownice wydany w Krakowie w roku 1614? Odpowiedzi na te i wiele innych pytań próbujemy odnaleźć na kartach dawnych ksiąg prezentowanych na wystawie dotyczącej szeroko pojętej tematyki prawa, winy i kary.
Człowiek od chwili urodzenia aż do śmierci jest podmiotem prawa. Księgi zgromadzone na wystawie ukazują skomplikowaną i wieloznaczną naturę prawa oraz jego kształtowanie i różnicowanie się na przestrzeni wieków. Ilustrują rozwój prawa cywilnego, karnego oraz kościelnego w krajach europejskich i w Polsce od średniowiecza po wiek XIX. Prawo rzymskie, które znacząco wpłynęło na rozwój prawodawstwa europejskiego, prawo kanoniczne oraz prawo polskie reprezentowane są przez statuty, kodeksy i zbiory praw.
Pokazano 79 ksiąg, od najstarszych inkunabułów wydanych jeszcze w końcu XV wieku aż po książki z pierwszej połowy XIX wieku, a także 19 map i atlasów, ukazujących świat i Europę powstałych od końca XVI do połowy XIX wieku. Wśród zebranych dzieł znalazły się traktaty, pisma i rozprawy prawnicze, ustawy konstytucyjne oraz podręczniki do nauki prawa. Wątki odnoszące się do kwestii winy i kary oraz istoty sprawiedliwości poruszają także dzieła podróżnicze, historyczne czy literackie. Wyobrażenie Apokalipsy i Sądu Ostatecznego oddają drzeworyty ilustrujące amsterdamską edycję Biblii z roku 1578, zaś obraz piekła, jako kary za grzech śmiertelny, bogato ilustrowane weneckie wydanie Boskiej komedii Dantego z roku 1544. W przewodniku po Paryżu z 1716 roku można zobaczyć widok Bastylii, a izbę sądową w Ratuszu krakowskim przedstawia litografia z opracowania dotyczącego magistratów miast polskich wydanego w roku 1845.
Pojęcie sprawiedliwości, nieodłącznie łączące się z systemem prawnym i karnym, obrazują personifikacje rzymskiego bóstwa Iustitii – Sprawiedliwości oraz jej alegorie, umieszczane na kartach tytułowych i w winietach ksiąg. Swoje zdanie w kwestii sprawiedliwości praw wypowiedział w dwuwierszu Jan Kochanowski. Jego aforyzm: „Prawa są równie iako paięczyna, Wróbl się przebije, a na muszkę wina”, został umieszczony w zbiorze utworów z 1604 roku, również prezentowanym na wystawie.
Karol Mecherzyński, O Magistratach Miast Polskich A W Szczególności Miasta Krakowa. Kraków, 1845, MNK Personifikacja wymiaru sprawiedliwości – winieta na karcie tytułowej.
Karol Mecherzyński, O Magistratach Miast Polskich A W Szczególności Miasta Krakowa. Kraków, 1845, MNK Widok Izby Sądowej w Ratuszu Krakowskim zburzonym w 1820 r. – litografia.
Gottfried Lengnich, Prawo Pospolite Krolestwa Polskiego. W Krakowie, 1761, MNK Prawo publiczne Królestwa Polskiego Gottfrieda Lengnicha w tłumaczeniu na język polski – karta tytułowa.
Sposob Krotki Do Ułożenia Processu Sądowego w Miastach Wolnych Rzeczypospolitey Polskiey […] Roku 1791. w Warszawie, MNK Karta tytułowa opisu procesu sądowego różnych instancji w miastach polskich opracowanego w dobie Sejmu Czteroletniego w roku 1791.
Thomas More, L’Utopie. A Leide, 1715, MNK Więźniowie w złotych łańcuchach – miedzioryt w dziele Tomasza Morusa Utopia, w którym autor stworzył wizję idealnego społeczeństwa, żyjącego w sprawiedliwym państwie.
Claude-Marin Saugrain, Les Curiositez De Paris, De Versailles, De Marly, De Vincennes, De S. Cloud, Et Des Environs. A Paris, 1716, MNK Widok wschodniej części Paryża, z budynkiem Bastylii w tle - drzeworyt z przewodnika po Paryżu. Od XVII w. Bastylia była ciężkim więzieniem. Jej zdobycie 14 lipca 1789 r. uznawane jest za początek Rewolucji Francuskiej.
John Howard, État Des Prisons, Des Hôpitaux Et Des Maisons De Force. A Paris, 1791, MNK Przestępca prowadzony ulicami w tzw. płaszczu hańby lub płaszczu hiszpańskim czyli narzędziu kary podobnym do beczki. Miedzioryt z tomu 1 Stanu więzień, szpitali i domów poprawczych, pracy postulującej m.in. reformę więziennictwa i szpitalnictwa.
Mikołaj Chwałkowski, Regni Poloniae Jus Publicum. Regiomonti, 1676, MNK Miedziorytnicza karta tytułowa krótkiego dzieła o ustroju, systemie prawnym, religii oraz geografii Rzeczpospolitej Obojga Narodów, z portretem króla Jana III Sobieskiego. Praca wydana została w Królewcu w roku koronacji Jan III Sobieskiego.
Friedrich von SPEE, Cavtio Criminalis, Seu De Processibvs Contra Sagas Liber. Posnaniae, 1647, MNK Miedziorytniczy frontyspis traktatu dotyczącego procesów przeciwko czarownicom niemieckiego jezuity i poety, krytyka tychże procesów, wydany w Poznaniu.
Reinhold Curicke, Der Stadt Danzig Historische Beschreibung. Amsterdam und Dantzigk, 1687, MNK Scena wymierzania kary chłosty przed więzieniem w Gdańsku. Miedzioryt w dziele opisującym historię Gdańska.
Grzegorz z Szamotuł, Processus Juris breuior. Cracouiae, 1531, MNK Karta tytułowa krótkiego podręcznika prawa kanonicznego, opracowanego przez Grzegorza z Szamotuł, profesor prawa kanonicznego na Akademii Krakowskiej
Digestvm Vetvs. Lvgdvni, 1562., MNK Arbor iurisdictionum – drzewo jurysdykcji. Drzeworyt z Digesta, najobszerniejszej części prawa rzymskiego, skodyfikowanego w VI w. na rozkaz cesarza Justyniana I.
Digestvm Vetvs. Lvgdvni, 1562., MNK Justitia na tronie – personifikacja wymiaru sprawiedliwości z drzeworytniczej winiety na karcie tytułowej. Digesta to najobszerniejsza część prawa rzymskiego, skodyfikowanego w VI w. na rozkaz cesarza Justyniana I.
Denys Godefroy, Corpvs Ivris Civilis In IIII. partes distinctum. [Genevae], 1594-1595, MNK Justitia na tronie – personifikacja wymiaru sprawiedliwości, umieszczona w drzeworytniczym obramieniu karty tytułowej zbioru prawa rzymskiego, skodyfikowanego w VI w. na rozkaz cesarza Justyniana I.
Joost de Damhouder, Praxis Rervm Civilivm, Antverpiae, 1596, MNK Mundanae Justitiae Effigies – alegoryczne przedstawienie tronującej Sprawiedliwości Ziemskiej o dwóch twarzach rzymskiego boga Janusa. Drzeworyt z traktatu dotyczącego prawa cywilnego autorstwa flamandzkiego prawnika.
Kara śmierci wykonana na kochanku i niewiernej małżonce władcy Whidah (Juida), królestwa w zachodniej Afryce na terenie dzisiejszego Beninu nad Zatoką Gwinejską – miedzioryt z historii podróży wydanej w latach 1780–1786, MNK
Miedziorytnicza karta tytułowa dzieła prawniczego wydanego przez Pawła Szczerbica, polskiego prawnika, syndyka lwowskiego i sekretarza królewskiego, MNK
