Kolekcja Sztuki Cerkiewnej w Muzeum Narodowym w Krakowie zawiera dzieła sakralne związane z Kościołem Wschodnim od średniowiecza po czasy współczesne. Gromadzone są one od początku istnienia Muzeum, a najcenniejsze z nich pozyskano do końca XIX wieku. Do najstarszych zabytków w kolekcji należą drobne dewocjonalia związane z okresem Rusi Kijowskiej, tj. krzyże i plakiety przeznaczone do noszenia na piersi, tzw. enkolpiony, odlewane z brązu w okresie od XI do XIII wieku.

Trzon zbioru stanowią ikony pochodzące z ziem południowo-wschodnich dawnej Rzeczypospolitej, zamieszkałych głównie przez ludność ruską. Najstarsze z nich datowane są na XV-XVI w. i reprezentują najwyższy poziom malarstwa tego czasu, należąc do nurtu sztuki pobizantyńskiej. Ikony Matki Boskiej Hodegetrii w różnych wariantach przedstawieniowych, ikony Mandylionu, czyli wizerunki Chrystusa „nie ludzką ręką uczynione”, ikony Sądu Ostatecznego, Chrystusa Pantokratora oraz św. Mikołaja i Paraskewy ze scenami życia i cudów należą do najbardziej reprezentatywnych dla malarstwa ikonowego tego czasu. Do nurtu sztuki pobizantyńskiej należą też ikony tzw. italo-greckie, pochodzące z południa Europy, prawdziwą perłą kolekcji jest natomiast pozyskana niedawno XIV-wieczna ikona grecka, namalowana w stylu paleologowskim.

Osobną grupę stanowią dzieła ruskie powstałe w czasach nowożytnych i noszące piętno nasilonego, zwłaszcza poprzez wzorniki graficzne, oddziaływania sztuki zachodniej. Prócz ikon są to fragmenty ikonostasów: wrota królewskie, diakońskie, kolumienki, okłady ikon.

W osobną kategorię można wydzielić dzieła współczesne, z XIX-XX w., na ogół wytwarzane seryjnie, z których większość to ikony rosyjskie pozyskane na ogół po II wojnie światowej. Wśród nich wyróżniają się odlewy metalowe huculskie oraz starowierskie, jak również naczynia i tkaniny liturgiczne, krzyże procesyjne, ołtarzowe oraz ręczne, służące do błogosławieństw.

Do ciekawszych variów należy starowierski Żywot Bazylego Nowego oraz odważnik bizantyński (VII-VIII w.), najbardziej skromny i zarazem najstarszy przedmiot kolekcji.

Wybrane, najbardziej efektowne dzieła można obejrzeć na ekspozycji stałej w Pałacu Biskupa Erazma Ciołka, rozmieszczone w porządku chronologicznym w Galerii "Sztuka Cerkiewna Dawnej Rzeczypospolitej".

Kurator kolekcji: dr hab. Mirosław Piotr Kruk prof. UG
mkruk@mnk.pl