Mały drewniany kościół z XV wieku, pw. Nawiedzenia NMP w Paczółtowicach, w Jurze Krakowsko-Częstochowskiej, mieści jeden z piękniejszych wizerunków maryjnych, jakie wydało gotyckie malarstwo tablicowe w Małopolsce. Obraz Matki Boskiej z Dzieciątkiem w ołtarzu głównym oraz dwa skrzydła boczne z postaciami św. Barbary i Katarzyny pierwotnie składały się na tryptyk.

Środkowy obraz Matki Boskiej Niepokalanie Poczętej, namalowany temperą na desce lipowej, być może w latach 1460–1470, przez nieznanego, zapewne krakowskiego artystę, ukazuje niezwykły wizerunek Marii na tle przyrody – gaju i kwietnej łąki – należący do grupy zbliżonych dzieł, zachowanych w średniowiecznych kościołach Małopolski.

Jest to rzadkie wyobrażenie Madonny w symbolicznym ogrodzie-gaju – "ogrodzie zamkniętym" (hortus conclusus), czyli zamkniętej przestrzeni symbolizującej czystość Dziewicy – który pojawia się w malarstwie europejskim od XV do XVI w. Wywodzi się go od wcześniejszych kompozycji z Madonną w ogrodzie lub kwiatowej altanie, znanych ze sztuki niemieckiej i czeskiej doby gotyku. Matka Boska w koronie na głowie, odziana w płaszcz z motywem złotej gałązki z liśćmi dębu, trzymająca na prawej ręce (co jest rzadkością ikonograficzną) również ubrane Dzieciątko, wyobrażona została na tle osiemnastu promieni słonecznych, stoi zaś na sierpie księżyca. Malarskie tło wizerunku Królowej Niebios stanowi zwarta grupa trudnych do jednoznacznego zidentyfikowania drzew, których korony pokryte są ognistymi płomykami. U stóp Marii rozciąga się wspaniale, wręcz z miniatorską precyzją ukazana leśna łąka, pokryta różnymi roślinami, które tworzą barwny kobierzec. Kompozycję ujmują z obu stron, w narożach, postaci dwóch aniołów z banderolami.

Obraz, pełen urody i liryzmu, niesie ze sobą wiele treści symbolicznych. Zgodnie ze średniowieczną tradycją przedstawia Madonnę Apokaliptyczną na księżycu, ale może także oznaczać Marię Wniebowziętą – Assuntę. Nie bez znaczenia są również elementy przyrody, ukazane na obrazie. Interesujące znaczenie symboliczne mają płomyki na koronach drzew, odwołujące się do trwania niezniszczalnego Kościoła. W wizerunku można się też doszukać pewnych odniesień do takich uroczystości religijnych, jak Nawiedzenie NMP (przypadające 2 lipca), czyli dawne święto Matki Boskiej Jagodnej, istotne dla wiernych.

Osobnym problemem jest zawarta w wizerunku – od dawna uważanym za cudowny – mnogość odniesień symbolicznych, związanych z odmalowanymi na nim kwiatami, owocami i ziołami, nie tylko posiadającymi właściwości lecznicze, ale też odnoszącymi się do przymiotów Marii. Stanowiąc atrybuty Najświętszej Dziewicy, mogą się układać w litanię do Niej adresowaną.

Powstanie tryptyku można wiązać z XV-wiecznymi właścicielami wsi, którymi byli późniejsi Paczółtowscy herbu Topór. Być może fundatorem obrazu, wykonanego w Krakowie, był ówczesny dziedzic – Jan Paczółtowski. Wizerunek Marii z Dzieciątkiem, od czasu powstania na stałe związany z dziejami świątyni i miejscowości, odnawiany w roku 1943, a wreszcie ukoronowany w maju 2001, jest przedstawieniem kultowym, otoczonym aurą cudowności. Jest też bez wątpienia najpiękniejszym spośród małopolskich wizerunków Madonn na tle gaju.

Kurator: Filip Chmielewski
Aranżacja: Luiza Berdak 
Koordynator: Magdalena Jabłońska