Nie tylko stolice. Miasta świata w starodrukach

Wystawa ukazuje widoki i plany miasta świata, a poprzez ich pryzmat opowiada o różnorodnych rolach, funkcjach i dziejach miast na przestrzeni wieków. Charakter i wygląd prezentowanych przedstawień zmieniał się wraz z rozwojem wiedzy geograficznej i kartograficznej oraz sztuk graficznych. Na wystawie pokazanych zostało 55 ksiąg, wydanych od XVI do początku wieku XIX oraz 25 luźnych planów miast, powstałych w okresie od XVII w. po wiek XIX.

Prezentowane są atlasy, księgi o tematyce geograficznej, historycznej, podróżniczej, przewodniki o charakterze turystycznym, ale także zbiór XVI-wiecznych polskich konstytucji, statutów i przywilejów. Wśród starodruków znajdują się monumentalny atlas miast Georga Brauna i Franza Hogenberga, drukowany w latach 1572-1617 oraz równie spektakularny atlas świata Abrahama Orteliusa, w dwóch edycjach z 1574 i 1595 r.

Zaprezentowane są miasta znane od starożytności Jerozolima, Rzym i Aleksandria. XVII-wieczny Konstantynopol, spadkobierca antycznego Bizancjum, ukazany został poprzez panoramę rozpościerającą się na miedziorycie mierzącym blisko 2 m długości, wykonanym na trzech sklejonych arkuszach papieru. Widoki i plany metropolii, stolic oraz wielkich i małych miast Europy, Azji i obu Ameryk pozwalają odkryć ich charakter i specyfikę, ale również elementy i cechy łączące miasta z różnych stron świata. Polskie miasta Kraków, Warszawa, Gdańsk oraz Wrocław, z ich zmiennymi kolejami losu i przynależności państwowej, jak w przypadku Wrocławia, ukazane zostały na XVI, XVII i XVIII wiecznych rycinach.

Miasta poznajemy nie tylko poprzez ich widoki i plany. XVII-wieczny Rzym i Kraków, nazwany drugim Rzymem, oraz ich wspaniałe zabytki przybliżają dwa polskojęzyczne przewodniki z pierwszej połowy XVII w., skierowane do pielgrzymów. Tajniki architektury można odnaleźć na kartach sławnego dzieła Witruwiusza o architekturze starożytnej oraz w zapomnianym traktacie z roku 1678 autorstwa polskiego architekta. Niewielkie, czasami bardzo schematyczne widoki miast, bądź ich zabytków, były elementami ilustrującymi, dekoracyjnymi i symbolicznymi np. na karcie tytułowej, druku reklamowym, przedstawieniu alegorycznym, emblematycznym, czy też mapie.

Miasta odgrywały znaczącą rolę w kształtowaniu społeczeństw, organizmów państwowych i narodów. Były miejscem codziennego życia i pracy ich mieszkańców oraz świadkami i uczestnikami ważnych i zapomnianych wydarzeń historycznych. Powstawały lub zakładane były na szlakach komunikacyjnych i handlowych, nad rzekami i morzami, pełniąc rolę portów, otwierających drogi kupcom na cały znany i nieznany im świat. Bronione murami i fortyfikacjami, pełniły funkcje gospodarcze, handlowe, ale także religijne i polityczne. Stawały się ośrodkami życia duchowego i władzy, obejmującymi swym zarządem np. najbliższe podległe im okolice, a niekiedy ogromne terytoria, tworzące wielonarodowe imperia. Pełniły rolę centrów kulturowych i naukowych. Dla uświetnienia i podkreślenia ich znaczenia powstawały wspaniałe budowle, pałace, świątynie i dzieła sztuki. A myśl techniczna i inżynieryjna od zawsze służyła ułatwieniu i usprawnieniu często uciążliwego życia mieszkańców miast.

Początki miast giną w pomroce dziejów. Powstawały zapewne już w V i IV tysiącleciu p.n.e. na terenach Bliskiego i Dalekiego Wschodu. Greckie polis czyli miasta-państwa na trwałe zapisały się w historii starożytności. Budowane były według wykształconych w Grecji w VI-V w. p.n.e. zasad ich planowania lub niedługo później na wzór warownego obozu rzymskiego. Powstawały w wyniku podbojów, jako wymierny symbol zwycięstwa jak np. Aleksandria w IV w. p.n.e. po podbojach Aleksandra Wielkiego. Tworzone były na terenie Europy w ramach trwającego w średniowieczu procesu ich lokacji, który nastąpił po okresie upadku miast spowodowanym ostatecznym kresem Cesarstwa Zachodniorzymskiego w V w. Zachwycały także miasta Wschodu jak choćby bajkowy Bagdad, założony w 762 r. na planie koła. Powstawały jako realizacja idealnego wzorca wyrosłego np. z idei renesansu (Zamość) lub baroku (Petersburg). Zwiększały swoje możliwości gospodarcze i polityczne zrzeszając się w związki jak np. Hanza. A od drugiej połowy XVIII w. w efekcie rewolucji przemysłowej wkroczyły w fazę szybkiej i masowej urbanizacji z jej nowymi wyzwaniami.

Wystawa jest próbą uchwycenia istoty i charakteru miasta, w jego rozmaitych odsłonach na przestrzeni wieków, szczególnie przed wielkimi zmianami jakie czekały miasto w XIX w. wraz z wkroczeniem w wiek pary i elektryczności.

kurator: Iwona Długopolska